De zoektocht naar een nieuwe omphalos
‘Wat we weten van de wereld hangt af van de beslissingen die we nemen als we ernaar kijken.’ Met de keuzes die John Higgs maakt in zijn boek Vreemder dan je je kunt voorstellen. Een alternatieve geschiedenis van de twintigste eeuw geeft hij een indringend en samenhangend beeld van de processen in de verschillende bestaanssferen gedurende dat tijdperk.
Tekst: Marieke Veen
Begin twintigste eeuw maakte het concept van één waar perspectief plaats voor een veelheid aan perspectieven. Het vreemde daarvan was, stelt John Higgs – voormalig BBC radiopresentator en regisseur van de Engelse schooltelevisie – dat dit tegelijkertijd en onafhankelijk van elkaar in allerlei takken van cultuur en wetenschap gebeurde. Uitspraken over de wereld hadden vanaf dat moment alleen nog betekenis als het gehanteerde referentiekader duidelijk was. Elke omphalos, elk middelpunt van de wereld, was immers willekeurig.
Hogere kaders versus individualisme
Het ontbreken van een absoluut referentiekader veroorzaakte onzekerheid en onvolledigheid omdat het waargenomene deels het product was van de waarnemer. Higgs laat zien hoe in wetenschap, kunst, filosofie, psychologie, spiritualiteit en politiek onder meer Einstein, Picasso, Schönberg, Joyce en politici met dezelfde problemen worstelden. Zij zochten hogere kaders om veelvoudige perspectieven weer te geven en vonden het ruimte-tijdcontinuüm, kubisme, de montage in de film en democratie. Kennis van een onderwerp, zo benadrukten modernisten, was afhankelijk van het gezichtspunt dat we innamen.
Anderen hadden moeite met meervoudige gezichtspunten en maakten het eigen perspectief tot middelpunt van het universum. Het individualisme, als nieuwe omphalos, groeide, aangewakkerd door de filosofie van Ayn Rand. De sterkste wil moest domineren, desnoods met geweld, zoals Mussolini, Hitler en Stalin demonstreerden. Higgs beschrijft hoe individualisme, als voedingsbodem voor het neoliberalisme, en machtspolitiek leidden tot kernwapens, ruimtevaart, feministische golven, de reductie van de vrouw tot object, grootschalig seksueel (kinder)misbruik en ‘rebellen zonder doel’ in de muziek.
Thatcher verankerde het individualisme in de politiek. De economie groeide explosief. Als ‘vrije personen met recht op vrijheid en bescherming’ konden ondernemingen mensen doden om winsten te vermeerderen. Dit individualisme zonder verantwoordelijkheid resulteerde in een systeem waarin zichzelf beperkende feedbackloops niet langer werkte. Naarmate ondernemingen rijker werden groeide hun macht en invloed, wat leidde tot corrupte bankiers, onverantwoordelijke speculatie en wereldwijde milieuproblemen.
Freud had ons inmiddels geleerd dat we geen rationele wezens waren. Een groot deel van ons handelen was onbewust waardoor we niet verantwoordelijk waren voor onze daden. Net zo onbegrijpelijk als ons onbewuste was het fundament van de wereld dat net zo min een omphalos bood als de menselijke psyche. Dat bleek uit de tegenstrijdigheden tussen de kwantummechanica en de relativiteitstheorie.
Met de komst van de chaoswiskunde was het universum niet langer voorspelbaar, integendeel, de werkelijkheid was fractaal en chaotisch. Klimaatverandering werd hiermee een ideologisch probleem. Higgs beschrijft hoe ideologie het verloor van de wetenschap terwijl de milieubeweging het aflegde tegen het individualisme.
Smartphone als omphalos
Ondanks de verontrustende processen die Higgs blootlegt, eindigt hij optimistisch. Volgens hem kunnen we de consequenties van onze daden niet langer negeren omdat het internet en de wet van vrijheid tot informatie geïnstitutionaliseerde corruptie onthult en patronen zichtbaar maakt. Bovendien heeft de huidige generatie een andere kijk op zichzelf omdat ze, opgegroeid in een soort sociaal panopticum, verbonden is met de rest van de wereld, transparantie waardeert en geen waarde hecht aan privacy. Jongeren denken en handelen daardoor anders. Het vrijblijvende individualisme beschouwt Higgs daarom als een overgangsperiode naar een realistisch individualisme. ‘Het netwerk is een onthoofde godheid. Het is een gemeenschap. Er is geen behoefte meer aan een omphalos,’ zo eindigt hij.
Aan het einde van zijn boek is zijn verfrissende kritische blik afwezig zodra het gaat om transparantie, gebrek aan privacy en verbondenheid. Wil Higgs na zijn schokkende beschrijving van de twintigste eeuw die de wereld op de rand van de afgrond bracht de lezer met een gerust gevoel achterlaten?
Met de eis van transparantie liggen echter willekeur en wantrouwen op de loer. Daarnaast is de eenzaamheid onder jongeren groot en de wijze waarop sommigen het ‘echte leven’ ontlopen door in de digitale wereld een parallel bestaan op te bouwen zet op zijn minst vraagtekens bij de gemeenschap waar ze onderdeel van zijn. Met de digitalisering van het leven lijkt bovendien een nieuwe omphalos geboren: de smartphone met alle mogelijkheden om individualistische wensen stante pede te verwezenlijken. Hoeveel oppervlakkigheid kan een gemeenschap aan?
Ondanks deze vraagtekens bij de conclusie, is Higgs een rasverteller en neemt hij de lezer mee langs gebeurtenissen in de twintigste eeuw die bepalend zijn voor de veranderingen in de westerse wereld. Aan de hand van persoonlijke verhalen van bijzondere mensen met grote invloed geeft hij een scherpe analyse van de tijdgeest. Het fragmentarische en overweldigende van alle gebeurtenissen, boeken, films, oorlogen, toespraken, nieuwsfeiten, ideeën, ellende, honger en kunst krijgen haakjes in je hoofd zodat het niet langer losse elementen zijn waar geen touw aan vast te knopen is.
Higgs schept kaders in het universum waarin je alle kanten op kunt en waar je alle puzzelstukjes van het leven kan inpassen op een manier die de wereld en het leven begrijpelijker maken. Zijn piketpaaltjes scheppen de mogelijkheid om vanuit verschillende perspectieven het totaal te bezien zonder te verdwalen in abstracties. Politiek, filosofie, kunst en cultuur krijgen een levende plek waardoor de geschiedenis niet alleen begrijpelijk maar tevens voelbaar wordt. Ineens vallen alle ontwikkelingen op hun plaats met jou als lezer én levend erbij.
