Tekst: Anne Schaap

Meestal wordt De opstand van de massamens van de Spaanse filosoof José Ortega y Gasset (1930) geïnterpreteerd als een boek met een politieke intentie, als een kritische visie op onze democratie. Maar het veelbesproken en onlangs door Diederik Boomsma opnieuw vertaalde werk kan ook gezien worden als een pleidooi voor een authentieke zelfontplooiing. Ortega’s heldere analyse verzandt dan niet in abstracties, maar kan door de lezer worden gebruikt als basis voor een kritische zelfanalyse.

In De opstand van de massamens schrijft Ortega y Gasset dat de samenleving twee typen mensen kent: individuen en massamensen. Vooral die laatste categorie heeft zijn aandacht. Massamensen zijn types die niet kritisch kijken, zichzelf daardoor niet ontwikkelen en geen plan voor hun leven hebben. Ze zijn gewoon wie ze zijn en ze zijn daar tevreden mee. De eerste gedachte die opkomt, stemt tot tevredenheid. Twijfel kent de massamens dus niet. Dit type mens wordt volgens Ortega geleid door de ‘driften van het ogenblik’, hun ideeën zijn slechts ‘begeerten met woorden’.

De massamens handelt namens zijn primaire behoeftes. Als deze levenshouding zich zou beperken tot het eigen leven zou Ortega er waarschijnlijk minder moeite mee hebben gehad, maar massamensen hebben de neiging zich met alles te bemoeien. Ze mengen zich met hun ongefundeerde meningen in het publieke debat en beroepen zich op allerlei rechten, terwijl ze zelf weinig plichten ervaren. Massamensen kun je dan ook zien als verwende kinderen die vooral veel willen en veel roepen. Een massamens kan best kwaliteiten en talenten hebben, maar zijn levenshouding staat het benutten ervan in de weg.

Het kritische individu

Het tegenovergestelde type – het individu – is de mens die zichzelf en zijn wereld kritisch benadert. Dit type ervaart een verantwoordelijkheid en verplichting om iets van het leven te maken. Door de zoektocht naar een verstandige invulling van het leven – en de worsteling die daarmee gepaard gaat – ontwikkelt het individu een eigen persoonlijkheid. Het individu wordt hierdoor een authentiek mens en iemand die niet snel tevreden is. Een gedachte die zonder enige inspanning opkomt wordt verworpen. Individuen ervaren hun leven dan ook als een voortdurende spanning en oefening: de lat ligt hoog. Niet het doel maar het streven ernaar maakt een mens volgens Ortega tot een individu. Daag jezelf uit, neem geen genoegen met het eerste het beste.

Geen tweedeling

Nu kan het lijken alsof Ortega een maatschappij schetst met een starre tweedeling waarin massamensen noch individuen kunnen veranderen. Maar niets is minder waar. Het onderscheid hangt af van de eigen beslissing om jezelf kritisch te bevragen. Wanneer je jezelf ontwikkelt, of op zijn minst jezelf afvraagt of ontwikkeling mogelijk is, ben je volgens Ortega al geen massamens meer. Die eigen gedachte over ontwikkeling markeert het kantelpunt tussen massamens en individu. Kritische zelfanalyse hebben we nodig om onszelf waardevol te kunnen ontplooien.

Karaktervorming

Juist doordat het geen vaststaand gegeven is of iemand een massamens of een individu is, prikkelt Ortega’s boek. Zowel op individueel als op maatschappelijk niveau is alles aan verandering onderhevig. Wezenlijk in het leven is het bewustzijn van wat er mogelijk is. Typerend is zijn uitspraak ‘ik ben ik en mijn omstandigheden’. De omgeving is een ‘sfeer van mogelijkheden’. De maatschappij heeft dus invloed op ons, maar hoe gaat iemand zelf om met de mogelijkheden die er liggen? Onze wereld moet het hebben van mensen die zichzelf én hun omgeving bevragen, prikkelen en uitdagen.

De keuzes die wij maken bepalen ons karakter. Karaktervorming is daarom volgens Ortega niet mogelijk zonder persoonlijke strijd. Daag ik mijzelf wel voldoende uit? Meng ik mij wel eens met ongefundeerde meningen in het publieke debat, zoals dat op social media meer dan eens voorkomt? Het is juist bij het bevragen van de eigen onvolmaaktheid waar de zelfontplooiing van het individu begint.

José Ortega y Gasset, De opstand van de massamens. Lemniscaat, 2015.

ISVW organiseert van woensdag 27 t/m zondag 31 juli 2016 de summerschool Op zoek naar een nieuw individualisme. Tijdens deze summerschool behandelt docent dr. Jan Hendrik Bakker de verhouding tussen individu en massa. Aan de hand van Ortega y Gasset en o.a. Plato en Nietzsche gaat hij in op de spanning tussen eenling en gemeenschap. Klik hier voor aanmelding/informatie.