Woord en wereld

‘Mijn hond rent door het park’. Op het eerste gezicht een simpele zin, maar Sjoerd van der Niet laat in Als dan dus daarom zien dat er meer achter zit dan je denkt. Het startpunt van een onderzoek naar taal en betekenis.  

Tekst: Francien Homan

Woord en wereld 

Stel, je gaat met een vriend schaken. Jullie zetten de stukken in de beginstelling en doen om de beurt een zet. Totdat jij ineens twee lopers op hetzelfde veld zet. Je tegenstander is in de war. Ben je aan het vals spelen? Of ken je de regels niet goed? Hoe dan ook, het spel kan niet meer doorgaan, want als je je niet aan de regels houdt, is er geen spel.

Sjoerd van der Niet gebruikt bovenstaand voorbeeld om te laten zien hoe taal werkt. Ook taal is een spel. We hebben woorden en kunnen daar zinnen mee maken waarmee we dingen over de wereld aan elkaar kunnen vertellen. Maar wel binnen bepaalde regels. ‘Ik lees een boek’ is volgens de regels, ‘Ik boek een lees’ niet. En als je naar de hond van je vriend wijst en vraagt ‘Heet jouw kat Fikkie?’, ontstaat er waarschijnlijk ook enige verwarring.

Wat is waar? 

In Als dan dus daarom onderzoekt Van der Niet wat taal precies is en hoe hij werkt. Hoe kan het dat we die reeksen klanken kunnen begrijpen? Wat kunnen we wel en niet uitdrukken met taal? Kan er een taal bestaan met maar één woord? Van der Niet neemt de lezer mee de taalfilosofie in op zoek naar antwoorden op deze vragen en behandelt verschillende thema’s, zoals syntaxis, semantiek, logica en retoriek. Van woorden naar zinnen naar redeneringen.

Met elk antwoord en elke ontdekking ontstaan er weer nieuwe vragen en kritische noten. ‘Mijn hond rent door het park’ is waar als ik een hond heb en die door het park rent. Er is een overeenkomst tussen mijn uitspraak en de wereld. De zin is waar en heeft betekenis. Maar wat moeten we met een zin als: ‘Sinterklaas draagt een mijter’? Kan die zin waar of onwaar zijn? Betekent de zin nog iets? Natuurlijk. We begrijpen allemaal waar deze zin over gaat. Moeten we nu misschien de definitie van waarheid aanpassen?

H2O of XYZ 

De structuur van zijn boek laat zien wat filosofie is: kritisch kijken naar de wereld om je heen en naar je ideeën erover, vragen stellen, antwoorden vinden en nieuwe vragen stellen. Aan het eind van elk hoofdstuk vat Van der Niet de bevindingen samen en plaatst hij er kanttekeningen bij, die vervolgens onderzocht en uitgewerkt worden in het volgende hoofdstuk. En daarmee duiken we samen met hem steeds dieper de taalfilosofie in. Toch wordt het nooit zwaar of ingewikkeld of saai. Van der Niet houdt zijn verhaal luchtig door geen namen van filosofen en theorieën te noemen, maar juist heel veel voorbeelden te gebruiken. Zo schittert zijn hondje Plato regelmatig ter illustratie van prikkelende kwesties over redeneringen, betekenis, eigenschappen en verwijzingen.

Wie al bekend is met taalfilosofie herkent de klassieke voorbeelden die in het boek worden behandeld, bijvoorbeeld de vraag of water nog steeds water is als we ontdekken dat het uit XYZ-moleculen bestaat in plaats van uit H2O-moleculen. Of de betekenis van het woord ‘gavagai’ als je bij een vreemde stam op bezoek bent en ze wijzen naar een konijntje. Is ‘konijn’ in hun taal ‘gavagai’? Of betekent het woord ‘konijnenoren’ of ‘lekker maaltje’? Zul je het ooit te weten kunnen komen?

Zorgvuldig uitdrukken 

Van der Niet is bovenal de enthousiaste docent naar wiens college je geboeid zit te luisteren. Hij vertelt een verhaal in een vloeiende lijn. In het laatste hoofdstuk maakt hij de stap naar de grotere vragen in de filosofie en de rol die taal hierin speelt. Denk aan morele redeneringen als ‘Dat is goed, want het komt van god’ versus ‘Dat is goed, dus het komt van god’, en aan oorzaak-gevolgrelaties: heeft iemand ADHD omdat hij druk is, of is hij druk omdat hij ADHD heeft? Hiermee laat hij zien wat de invloed van taal kan zijn en hoe belangrijk het is om er zorgvuldig mee om te gaan.

Met Als dan dus daarom biedt Van der Niet een toegankelijke introductie in de taalfilosofie die je eens flink aan het denken zet over het spel dat we allemaal spelen.

Sjoerd van der Niet, Als dan dus daarom: introductie taalfilosofie. Damon, 2017