Water, een geofilosofische geschiedenis
René ten Bos

iFilosofie #10

Tekst / interview: Marlou van Paridon
Video: Thomas Heij

Water is niet te managen, dacht René ten Bos toen hij (toenmalig) prins Willem Alexander jaren geleden in een interview met Paul Witteman hoorde zeggen dat hij zich wilde vastbijten in watermanagement. Daarop ontstond bij Ten Bos de gedachte een boek over water te schrijven.

Water, een geofilosofische geschiedenis is Ten Bos’ 21ste boek. Als hoogleraar filosofie aan de faculteit der Managementwetenschappen van de Radboud Universiteit Nijmegen schreef hij verschillende boeken over organisaties, zoals Merkwaardige Moraal (1998) en Rationele Engelen (2003). Daarnaast maakt hij geregeld uitstapjes naar andere thema’s zoals Het geniale dier (2008) en Stilte, geste, stem (2011) die met elkaar gemeenschappelijk hebben dat beheersbaarheid of juist het ontbreken

Waterige filosofen​

Uiteindelijk werd Water geen boek over watermanagement, maar meer over “het bezingen van water”, zoals Ten Bos zelf zegt. Het is een alternatieve filosofiegeschiedenis waarin hij zich niet op filosofische stromingen baseert, maar op enkelingen die soms niet als filosoof te boek staan, maar die water een belangrijke plek in hun gedachtegoed geven.

‘De filosofie is haar waterige ​
begin kwijt geraakt.’

Water begint bij Thales van Milete, een van de oudste bekende westerse filosofen, die water rond 600 voor Christus zag als het fundament van alles. “Na Thales was het snel gedaan met de waardering voor water. Plato vond alles wat op en om het water plaatsvond minderwaardig.” In veel werken uit de oudheid klonk volgens Ten Bos naast afkeer ook angst voor water door. Het Romeinse rijk, dat stevig op het land was gevestigd, voelde zich bijvoorbeeld bedreigd door Carthago, een door de zee groot geworden plek die instabiliteit – i.c. nieuwe invloeden – vanaf het water met zich meebracht.

Als ‘waterige filosofen’ komen bijvoorbeeld Michel Serres en Friedrich Nietzsche aan het woord. En in de ondertitel van het boek, een geofilosofische geschiedenis, klinkt het gedachtegoed van Deleuze en Guattari door, namelijk dat de bron van filosofie altijd buiten de filosofie zelf gezocht moet worden. “Daarmee bedoelen ze dat iemands denken bepaald is door het landschap waarin hij leeft. Ik maak van geofilosofie dan eigenlijk hydrofilosofie. Water is prominent in het landschap; alleen al omdat 50 procent van de mensen op minder dan 50 km van de zee woont.”

Karl Marx​

Ten Bos’ filosofische geschiedenis van water ruimt een grote plaats in voor de betekenis en bedreiging van de zee. Hij spreekt van ‘de zieke zee’. Hij spreekt van ‘de zieke zee’. Hij staat stil bij de gespannen relatie tussen duurzaamheid en kapitalisme en komt tot de verrassende bevinding dat Karl Marx daar ook iets over te zeggen had. “Marx heeft weliswaar nooit over de zee gesproken, maar wel over de stofwisseling van systemen, de balans tussen nemen en geven.” Van een balans is geen sprake als we te veel van de zee nemen en te weinig teruggeven. Zolang geld in ons systeem een rol speelt, zullen te weinig mensen zich interesseren voor diversiteit en balans in de wereld. Het kapitalisme is niet met duurzame zorg voor de zee te verenigen.

Ten Bos geeft daar een voorbeeld van. Na de olieramp in de Golf van Mexico in 2010 is de zee daar plaatselijk gestorven. Alleen algen en microdiertjes zijn teruggekomen. De zee daar is nu een soort precambrische oersoep geworden met vooral veel slijm. Wetenschappers kwamen erachter dat die microdiertjes bij het bestrijden van kanker een belangrijke rol kunnen spelen. Die oersoep levert de Verenigde Staten nu veel meer geld op dan vroeger de visserij en het toerisme samen. Het gevolg is dat er geen interesse is om de biodiversiteit terug te brengen en de ecobalans te herstellen.

‘Zolang geld in ons systeem een rol speelt,
zullen te weinig mensen zich interesseren voor diversiteit en balans in de wereld.’

Ook wetenschappers die zich inzetten voor de bescherming van de zee zouden zich volgens Ten Bos meer moeten afvragen hoe het kapitalisme functioneert. Ze beschouwen de zee ook als een beheersbaar, transparant concept, net zoals visserij en toerisme dat doen. “Alsof de zee een aquarium zou

Een platte ontologie​

Ten Bos is tot de conclusie gekomen dat dat een misvatting is. “De zee moet je toelaten en niet willen beheersen.” Een oplossing? “De enige oplossing die ik op de lange termijn zie, is een platte ontologie”, vertrouwt Ten Bos ons na het interview ‘off the record’ toe. Een ontologie waarin de mens ten opzichte van de rest van de schepping geen privileges meer heeft. Daarover schrijft Ten Bos niet in zijn boek, maar wellicht kunnen we daarover in de toekomst meer van hem horen.

Voor nu gaat het om het toelaten van water. “In het boek neem ik een zintuiglijke houding over water aan.” Water moet je proeven, ruiken, ondergaan. Water moet je raken, je kunt het niet grijpen.