Wat bezielt Kierkegaard? Zeven essays over een dwarse denker
Onno Zijlstra, Rob Compaijen, Desiree Berendsen, ea

iFilosofie #10

Tekst / video: Thomas Heij

Tussen 1843 en 1847 schreef Søren Kierkegaard maar liefst 15 werken en hield hij ook nog een uitgebreid dagboek bij. In die drie geestdriftige jaren vestigde hij zijn reputatie als een van de grootste filosofen uit de geschiedenis. De werken die hij schreef zijn geen korte essays of verhalen, maar literaire, filosofische verhandelingen, waarin hij de basis legde voor het denken over de moderne mens.

In de reeks Kierkegaard Werken verschijnen sinds 2006 nieuwe vertalingen bij Uitgeverij Damon. De vraag is wat Kierkegaard dreef om in zo’n korte tijd zo’n invloedrijk oeuvre op te bouwen. Wat bezielde hem? Om die vraag te beantwoorden is de bundel Wat bezielt Kierkegaard? verschenen. Een aantal experts van de redactieraad hield ter gelegenheid van Kierkegaards 200e verjaardag lezingen over Kierkegaards actualiteit, die gebundeld en aangevuld zijn tot zeven essays.

Je kunt natuurlijk stellen dat Kierkegaard na 160 jaar nog steeds actueel is, maar je kunt dat ook laten zien. Aan de hand van drie thema’s – de enkeling, het offer en het schrijverschap – wordt duidelijk waarin die actualiteit van Kierkegaards werken ligt.

De enkeling

Rob Compaijen gaat in op het thema van de enkeling. Hij geeft een samenvatting van Kierkegaards hoofdwerk Of/of, die ook voor een Kierkegaard-leek heel begrijpelijk is. Compaijen schetst eerst de verschillende levensfases die Kierkegaard onderscheidde. Vervolgens gaat hij in op de vraag of er goede redenen zijn om de esthetische levensfase achter ons te laten. De hedendaagse Schotse filosoof Alasdair MacIntyre meent in zijn beroemde werk After virtue dat daarvoor geen ‘redenen zijn. Hoewel Compaijen een aantal oplossingen van de hand wijst, gaat hij toch in tegen MacIntyre en komt hij tot een argument om de esthetische levenswijze achter te laten.

Het offer

Desiree Berendsen zet Kierkegaards ideeën van het offer af tegen een paar uitspraken van Hans Teeuwen – een originele manier om de actualiteit van Kierkegaard te testen. In Vrees en beven behandelt Kierkegaard het verhaal van Abraham die zijn zoon Isaak moet offeren. In dat verhaal wordt de relatie tussen religie en ethiek aan de kaak gesteld: God gebiedt Abraham iets dat tegen de geldende moraal ingaat. Teeuwen zou dit afdoen als fundamentalistische onzin en gaat daarbij uit van een autonoom individu. Berendsen betoogt dat we nooit zo’n volledig autonoom individu zijn, maar we zijn altijd afhankelijk van anderen en hoeven niet altijd zelf te kiezen. Wie alleen maar moreel verontwaardigd is door het offer van Abraham, mist het punt van het verhaal.

Het schrijverschap

Vrees en beven maakt, net als Of/of en Stadia op de levensweg deel uit van Kierkegaards pseudonieme werken. In die werken voeren de verschillende pseudonieme auteurs steeds één of meerdere personages op, waardoor er een ongekende rijkheid aan standpunten ontstaat. Onno Zijlstra beschrijft in een vlot essay hoe het schrijverschap van Kierkegaard zich. Zijlstra contrasteert Kierkegaard met Schopenhauer en maakt duidelijk hoe Kierkegaard zijn schrijverschap inzette om de lezer aan het denken te zetten. Kierkegaard koos niet voor een direct betoog of een verhalende roman, maar voor een mix tussen filosofie, theologie en bellettrie.

In Wat bezielt Kierkegaard? beschouwen de auteurs (weliswaar niet pseudoniem) op hun beurt de verschillende werken en aspecten van Kierkegaards oeuvre. De essays zijn over het algemeen toegankelijk en verhelderend, en zorgen ervoor dat je zin krijgt om zelf in de werken van Kierkegaard te duiken.