Waarheid is niks waard, en dat is waardeloos

Bij mij thuis op het prikbord in de gang hangt een briefje van zo’n 8 jaar geleden. Zo’n briefje dat ik op de basisschool wekelijks moest schrijven over wat ik die week geleerd had. Op het briefje staat: ‘Ik heb geleerd dat mensen dingen kunnen blijven geloven, zelfs als er keihard bewijs tegen is.’ Het is misschien niet verrassend dat ik hierna nooit meer zo’n briefje hoefde te schrijven.

Ik ben altijd al zeer geïnteresseerd geweest in wetenschap, filosofie en (vooral) discussie. Ik denk zelf dat desbetreffend briefje is geschreven na een verhit debat tussen mij en een andere tienjarige over evolutie of godsdienst. Na deze discussie was ik blijkbaar zo onthutst dat ik dit op een groen rond papiertje krabbelde en verhit aan de juf gaf. Als ik eerlijk ben, moet ik zeggen dat ik nauwelijks veranderd ben.

Tekst: Ruben van der Marel

Als ik een discussie aanga, ga ik, net als de meeste mensen, uit van een bepaald idee over de waarheid: iets is waar als het overeenkomt met de werkelijkheid. Binnen de filosofie wordt dit de correspondentietheorie van de waarheid genoemd. Natuurlijk is deze theorie in de in de wetenschap zeer nuttig. Hoe langer ik echter van deze definitie uitga, hoe meer ik twijfel aan het nut. Want in de maatschappij waar wij ons in bevinden, waarin alle discussies plaatsvinden, is deze definitie niet alleen onbruikbaar, maar ook, volgens zijn eigen criteria, niet waar.

Eigen waarheden
Dat moet ik misschien even uitleggen. Als je ooit een discussie op het internet probeert te hebben, zal je al snel een statement tegenkomen dat eigenlijk alleen een mening is, en geen feitelijke informatie bevat. Je ziet dit statement, lacht, wijst iemand op de feiten en… de zaak is rechtgezet! Ja, nee dus. Als de wereld zo zou werken zouden we absoluut een hoop minder problemen hebben, maar jammer genoeg is dat niet zo. Er zijn ontelbaar veel standpunten die geloofd worden door ontelbaar veel mensen zonder dat er enige feitelijke informatie aan te pas komt. Het maakt niet uit hoe vaak deze standpunten weerlegd worden. Mensen met dit soort standpunten veranderen niet gewoon van mening als ze tegen de waarheid aanlopen en al helemaal niet als deze in hun gezicht wordt geworpen. Denk hierbij aan de enorme hoeveelheid mensen die de klimaatveranderingen ontkennen, aan antivaxxers of aan mensen die denken dat er een homoseksueel/Joods/islamitisch/transgender/feministisch complot is tegen de Nederlandse samenleving. Veel mensen hebben dogma’s die ze niet zomaar los gaan laten. Zelf denk ik dat dit soort massapsychoses vooral worden veroorzaakt doordat mensen zich tegenwoordig steeds vaker als rationalist zien. Een rationalist zou moeten kijken naar wat de feiten zeggen en van daaruit een conclusie bereiken. De zelfbenoemde rationalist doet dit anders. Die begint bij een conclusie en beredeneert vervolgens: ‘dit is mijn conclusie, ik ben rationalist, dus mijn conclusie is rationeel.’ De standpunten van dit soort mensen hebben eerder sociale, maatschappelijke en emotionele redenen, maar dat heeft de persoon in kwestie niet door. Ze geloven iets en dus moet het wel waar zijn, want ze geloven alleen maar dingen die waar zijn. Wat de waarheid echt is, maakt in discussies met deze mensen niet uit. Zij hebben hun waarheid en jij hebt de jouwe.

Ieders dozen zijn anders
Wie dit leest denkt waarschijnlijk: ‘Dit gaat niet over mij. Het probleem is de domme mensen die vastzitten in een wereldbeeld dat ze niet kunnen rechtvaardigen. Gelukkig zijn wij niet zo.’ Ik moet je teleurstellen. Dit soort denken limiteert zich niet tot groepen aan de rand van de samenleving. Ook jij hebt tal van overtuigingen waar je gewoon vanuit gaat zonder de waarheid er ooit van te verifiëren. Waarom ben je ‘volwassen’ als je 18 bent? Waarom wordt iemand gezien als man en waarom wordt iemand gezien als vrouw? Waarom is de naam voor dat ding waar ik mijn thee in giet een mok? Taal is volledig onlogisch. Er is niks aan de werkelijkheid dat ervoor zorgt dat een mok een mok is. De enige reden dat het een mok is, is omdat we dat hebben afgesproken. Dit is natuurlijk geen nieuwe observatie; postmodernistische filosofen praten hier al tientallen jaren over. Maar je denkt er waarschijnlijk niet vaak over na. Dat komt omdat mensen dingen nou eenmaal graag in hokjes – ik zeg liever ‘dozen’ – stoppen. Zo zijn dingen netjes opgeborgen, blijven ze binnen een bepaald gebied en hoef je er niet te veel over ze na te denken. Prachtig idee en heel handig als je moet leren voor toetsen, maar ook incorrect. Taal, de maatschappij en de mensen en ideeën daarbinnen laten zich niet inperken. Alles en iedereen is constant aan het veranderen. Soms heel langzaam, soms heel snel. Mensen met andere ervaringen, achtergronden of ideeën hebben andere dozen. Jouw dozen zijn niet hetzelfde als een jaar geleden, sommige van jouw dozen zijn niet eens hetzelfde als gisteren.

De stip op de horizon
Dit heeft implicaties voor hoe mensen met elkaar omgaan. Het betekent dat twee mensen exact hetzelfde kunnen zeggen, terwijl ze verschillende dingen bedoelen. Het betekent dat iemand die hoort wat je zegt, nog niet hoeft te snappen wat je bedoelt. De zelfbenoemde rationalisten hebben ook dozen. Mensen functioneren bijna nooit vanuit identieke aannames. Ieders dozen zijn anders. Je kan er wat van leren als je af en toe nadenkt over die dozen, en over wat er allemaal in zit.

Wat wil ik nou voor punt maken? In mijn ogen proberen we allemaal objectief te zijn vanuit een positie van subjectiviteit waarin we allemaal in verkeren. Al onze dozen zijn voornamelijk volgestouwd op gevoel of naar gewoonte. We kunnen proberen ze ‘objectief’ in te pakken, maar dat werkt gewoon niet. De vraag is: kan die subjectieve inhoud van een doos veranderen? Kan die dichter bij ‘de waarheid’ komen? Volgens mij is de beste manier om dit te doen stapsgewijs. Het is moeilijk om een doos in een keer leeg te gooien. Als je echter constant een klein deel eruit haalt of vervangt, krijg je uiteindelijk compleet andere doos.

Ik denk niet dat je de werkelijkheid echt kan inperken, vast kan leggen. De werkelijkheid, of zoals je wilt de waarheid, zal altijd blijven bewegen. Ik denk wel dat het belangrijk is een poging te doen de werkelijkheid te bevatten. Dit is nodig als we vooruit willen. Het is moeilijk en je bent er nooit mee klaar, maar je komt steeds dichter bij de waarheid. De correspondentietheorie voldoet hier niet. Ja, wel als het gaat om onweerlegbare wetenschappelijke feiten, zoals de zwaartekracht. Maar daar houdt het wel zo’n beetje op. In de werkelijkheid is de waarheid niet wat overeenkomt met de werkelijkheid. Dit is waardeloos, maar we kunnen proberen een werkelijkheid te ontwikkelen waarin het anders is. Stap voor stap, doos voor doos. Sommige dozen zullen voor sommige mensen moeilijker zijn en je kunt je afvragen of dit überhaupt mogelijk is. Ik denk eigenlijk van niet, maar dat betekent niet dat we het niet kunnen proberen. De waarheid zal altijd een stip op de horizon zijn, waar we naartoe onderweg zijn.