Voorpublicatie: De essentie van Montaigne
Binnenkort verschijnt bij ISVW Uitgevers De essentie van Montaigne, geschreven door Frans Jacobs. Bij wijze van voorproefje geven we hier zijn commentaar bij III.3 Drie vormen van omgang.
Dat de omgang met vrienden en vrouwen aangenaam is, maar dat Montaigne het liefst omgaat met zijn boeken, is na I.28 Over de vriendschap nogal verrassend. Speelt de ware eenzaamheid hier wellicht mee? En die boeken leest hij niet grondig, hij bladert er alleen wat in. Verrassend is ook dat hij slechts en passant spreekt over zijn eigen boek, de Essais. Wat hij vooral vertelt is hoe hij uit het raam kijkt en bij tijd en wijle een boek openslaat. Af en toe maakt hij ook aantekeningen. Soms dicteert hij, heen en weer lopend, stukken voor zijn boek. Het lijkt erop dat de groei van dat boek hem eigenlijk maar matig interesseert. Belangrijker is de vrije gang van zijn gedachten.
Maar dat boek van hem is nu juist daarvan de weerslag! Die gedachten spreekt hij hardop uit, zodat een secretaris ze kan opschrijven. Je kunt je dan voorstellen wat er kan gebeuren. Tijdens het dicteren wordt hij opeens afgeleid door iets wat daarbuiten plaatsvindt, misschien hoort hij dat zijn kippen het met elkaar aan de stok hebben. Als hij daarna weer zijn gedachten voortzet, is hij natuurlijk half vergeten waar hij mee bezig was. Het betoog kan zo alle kanten op wapperen, en doet dat vaak ook. Maar hij blijft blijkbaar voldoende geconcentreerd om het niet allemaal in chaos te doen verzinken. Soms zit er zelfs een duidelijke lijn in zijn essays. Waar dat niet het geval is, wordt wat hij zegt toch bijeengehouden door een paar centrale gedachten.
Zo valt het merkwaardige karakter van veel essays te begrijpen, waarin natuurlijk ook geen uiteenzettingen thuishoren over bijvoorbeeld de centrale kenmerken van de Stoa of over de vriendschapstheorie van Aristoteles, zoals ik het wel doe. Het gaat Montaigne om het verloop van zijn gedachten, zozeer dat hij het geschrevene niet reviseert. Ieder ander mens (zeker een promovendus in het bezit van een computer) zou het dictaat in kwestie als een eerste versie beschouwen, waar nog flink aan gewerkt moet worden. Maar dat doet Montaigne niet, al zal hij voor het persklaar maken van het manuscript allicht kromme zinnen hebben rechtgetrokken en formuleringen aangescherpt. Ook in latere drukken van zijn boek verandert hij niets substantieels van wat hij eerder had geschreven, maar voegt er alleen passages aan toe, die trouwens ook weer nieuwe raadsels oproepen, maar dat zal hem blijkbaar een zorg zijn.
Hierdoor maken de Essais op velen zo’n frisse indruk; ze hebben het gevoel dat iemand tegen ze praat. In een gesprek gaat het er meestal ook niet ordelijk aan toe en komt bij de gesprekspartners vaak de vraag op: waar hadden we het ook weer over? Het equivalent daarvan is Montaignes frequente gebruik van zinsneden als ‘Om op het onderwerp terug te komen’.
Bij het lezen van de Essais stoort het mij soms wel dat ze zo losjes in elkaar zitten; misschien zou ik zo niet reageren wanneer ik naar een audioboek ervan zou luisteren (die zijn er, in het Frans en het Engels; bij mijn weten niet in het Nederlands). Aan de wordingsgeschiedenis van de Essais ontleen ik daarom het recht om ze hier en daar ordelijk samen te vatten en soms ook te reconstrueren. Dat had Montaigne immers ook kunnen doen, maar hij was duidelijk meer geïnteresseerd in het verdere verloop van zijn gedachten. Hij heeft van de nood een deugd gemaakt door ze Essais te noemen, probeersels.
De Essais komen in I.39 Over de eenzaamheid dus toch ter sprake. Wanneer hij het heeft over de boeken waarin hij af en toe bladert en waarmee hij het liefst omgaat, heeft hij het meteen over zijn eigen boek in wording. Het is ook geen eenzame bedoening. Daarbij doel ik niet op die anonieme secretaris die alles noteert, maar op het feit dat de meeste van zijn boeken die hij zo graag openslaat, hem door zijn vriend zijn geschonken toen die op sterven lag. Ze herinneren hem dus voortdurend aan La Boétie, en het is heel goed mogelijk dat Montaigne in zijn Essais eenzijdig de gesprekken vervolgt die hij met La Boétie had gehouden en die hij zo zielsgraag samen met hem had willen voortzetten.
Frans Jacobs, De Essentie van Montaigne. ISVW Uitgevers, 2017.
