Speurtocht naar Spinoza’s vrijheid

Stel alles is gedetermineerd. Hoe vrij is het schrijven van een boek in de wetenschap dat dit schrijven een gevolg is van allerlei oorzaken die we als mens niet volledig kennen? In Spinoza: Vijf wegen naar de vrijheid van Maarten van Buuren en Spinoza en de vreugde van het inzicht van Kees Schuyt is de worsteling met deze (on)vrijheid leesbaar.

Tekst: Daan Bleek

In de titel van zijn boek belooft Van Buuren maar liefst vijf wegen langs welke je de vrijheid kunt bereiken die Spinoza beoogt. Van Buuren citeert naar hartenlust uit verschillende werken van Spinoza en verbindt zijn uitspraken met actuele voorbeelden uit het dagelijks leven. Om Spinoza te doorgronden toetst hij zijn stellingen aan denkexperimenten. Zo stelt hij dat recht volgens Spinoza in wezen neerkomt op macht en dat recht voortvloeit uit de macht die iemand heeft. Natuurlijke machtsverhoudingen bepalen dus de rechtsverhoudingen. Van Buuren illustreert dit met de niet plaatsvindende berechtiging van de schuldigen van de MH17-ramp. De macht van Rusland bepaalt in deze wat recht is.

Hardop denkend neemt hij je stap voor stap mee in een helder betoog en concludeert met zelfspot misstappen in zijn denken. Bijvoorbeeld wanneer de rechter de schrijver van ‘Fuck de koning’ in koeienletters op de gevel van het Paleis op de Dam, niet veroordeelt tegen de zin van Van Buuren in en hij concludeert: ‘Ai, Spinoza heeft toch gelijk.’ We laten ons verleiden door wat verboden is en verlangen naar wat ons wordt ontzegd. Daarom heeft het geen zin om rechtsregels vast te leggen die we kunnen schenden zonder anderen te schaden.

Bij tijd en wijle lees je een roman met de auteur als hoofdpersonage vanuit wiens hoofd je de filosofie van Spinoza leert kennen. Zo beland je met hem in een vliegtuig dat over acht minuten neerstort en neem je het leven ter hand door de paniek te verdrijven en een liefdevol sms’je naar de toekomstige nabestaanden te sturen. De laatste acht    minuten van je leven onderga je niet langer ‘passief’, overmand door emoties maar eigen je je het noodlot toe en kan vrij want ‘actief’ handelen.

Het is verleidelijk om mee te gaan in Van Buurens verhalen
en denk-experimenten toegespitst op de dag van vandaag.

Toch moet je speuren naar de vijf wegen naar vrijheid die Van Buuren pretendeert te beschrijven. Uiteindelijk blijken ze goeddeels op hetzelfde neer te komen. We zijn vrij als we begrijpen dat alles is gedetermineerd en natuurwetten ons bestaan bepalen mits we ons deze noodzakelijkheid toe-eigenen en onze voorbestemde natuur   zonder belemmering ontplooien. We zijn dus vrij in de mate waarin we in staat zijn de mogelijkheden te ontwikkelen die noodzakelijk in ons bouwplan (DNA) zijn vastgelegd. Daarnaast kunnen we ons met onze vrije wil bevrijden van de illusie dat we aan het roer staan van ons leven op het moment dat we eigenlijk handelen onder dwang van iets of iemand anders. Vrijheid van deze ‘vervreemding van onszelf’ bereiken we door ontwikkeling van onze rede. In plaats van ‘passief’ worden we dan ‘actief’ en handelen we volgens de eigen natuur.

Schuyt bespreekt het werk van Spinoza in chronologische volgorde. Hij leidt elk werk in, beschrijft de ontstaansgeschiedenis, vat het werk samen en bespreekt een aantal thema’s diepgaander waarbij hij niet schuwt zijn eigen interpretatie te geven zich ervan bewust dat anderen er anders over denken. En passant laat hij verbanden zien tussen de verschillende werken van Spinoza waaruit Spinoza’s consistentie blijkt. Reeds in zijn eerste werken verwoordde hij opvattingen die hij later in de Ethica uitwerkte.

Volgens Schuyt is alleen God volgens Spinoza absoluut vrij omdat hij volledig onafhankelijk de immanente oorzaak is van alles. De mens bestaat niet noodzakelijk maar is afhankelijk van God en van alles wat hem verder nog omringt. Toch vindt Schuyt vrijheid voor de mens en wel in de essentie van de eindige mens die volgens hem verschilt van de essentie van God/Natuur. Het vraagstuk van determinisme en vrijheid bij Spinoza draait volgens hem om het verschil tussen handelen dat gedetermineerd is door krachten van buiten en handelen dat van binnenuit gedreven en bewust gemotiveerd is. Menselijke vrijheid is afhankelijk van de ontwikkelingskracht van zijn conatus. Noodzaak en vrijheid volgen beide uit de essentie van de mens zodat (logisch) determinisme en vrijheid volgens Schuyt kunnen samengaan. De mens leeft noodzakelijk naar de rede die nu eenmaal deel is van zijn essentie. De vrije mens kan dus in zijn streven tot voortbestaan niet anders dan inzicht verwerven in de gedetermineerde kracht van zijn essentie en besluiten naar die essentie te leven. Voor zover de mens zich in zijn handelen niet laat bepalen door externe oorzaken (externe krachten, eigen onbegrepen emoties en ‘de anderen’) maar leeft naar eigen overtuiging en waarden, is hij een vrij mens.

Terwijl Van Buuren in prettig proza stelling neemt waar je bijna niet omheen kunt, neemt Schuyt je mee in zijn ontdekkingen van jaren Spinozastudie. De samenvattingen van Van Buuren aan het begin van elk hoofdstuk functioneren als advanced organizers, wat het lezen vergemakkelijkt. Je krijgt inzicht in zijn denken over Spinoza en het is verleidelijk om mee te gaan in zijn verhalen en denk-experimenten toegespitst op de dag van vandaag. Zijn vergelijkingen klinken lekker en zijn navolgbaar. Hij brengt je van essentie naar existentie via de vergelijking van eeuwigheid naar tijd met als voorbeeld en hulpconstructie het DNA, de eeuwige essentie van de mens. Maar de kans dat DNA eeuwig is, is niet zo groot terwijl Spinoza’s conatus en substantie, God/Natuur dat wel zijn.

Spinoza lijkt te bevestigen wat elk van hen beweert
ondanks hun tegenstrijdige opvattingen

Schuyt, eveneens een begenadigd schrijver die het helaas niet zo nauw neemt met taalgebruik en juiste verwijzingen, geeft degelijke onderbouwingen van zijn interpretaties. Hij benadrukt voortdurend de logische opbouw en consistente redeneringen in het werk van    Spinoza en hanteert deze logica bij de interpretatie van stellingen van Spinoza die veel stof hebben doen opwaaien. Zo legt Schuyt uit dat de formele essentie van de geest, als deel van de eeuwige kosmos, eeuwig is, net als de formele essentie van het lichaam. De actuele  essenties van geest en lichaam, die uiteraard hetzelfde zijn maar onder verschillende gezichtspunten worden beschouwd, zijn sterfelijk. Door Schuyts logisch consistente uitleg lijkt zijn interpretatie helder en adequaat.

In beide boeken ontbreekt helaas een register, onmisbaar voor degene die rond een thema alles wil terugvinden, bijvoorbeeld de verschillende alinea’s waarin de auteurs zichzelf tegenspreken. Van Buuren ontkent bijvoorbeeld stellig dat het kennismodel van Spinoza de vorm heeft van een trap maar heeft het in hetzelfde hoofdstuk over opeenvolgende kennisniveaus waar ‘op de onderste trede waarneming en gemeenplaatsen staan, op de volgende het intellect oftewel de rede en op de derde de intuïtie.’ Bij Schuyt levert de tweede kennissoort de ene keer wel en de andere keer geen ware kennis op. Spinoza is lastig te lezen laat staan te begrijpen en met deze tegenstrijdigheden ligt verdwalen op de loer.

Beiden benutten vol verve citaten van Spinoza om de eigen interpretatie kracht bij te zetten. Spinoza lijkt te bevestigen wat elk van hen beweert ondanks hun tegenstrijdige opvattingen. Uiteindelijk is het zaak om de brieven en werken van Spinoza erbij te pakken en beide interpretaties te confronteren met de volledige context van gebruikte citaten in de wetenschap dat er even zovele Spinoza’s bestaan als dat er Spinoza-interpreten zijn.

Maarten van Buuren, Spinoza: Vijf wegen naar de vrijheid. Ambo | Anthos, 2016.

Kees Schuyt, Spinoza en de vreugde van het inzicht. Uitgeverij Balans, 2017.