Pragmatisme als leidraad

Al sinds de mens kan praten zijn er onenigheden geweest. Mensen kregen het voor elkaar om het op veel vlakken met elkaar oneens te zijn. Dat leidt vaak tot conflicten. Maar gelukkig was er altijd één vaststaand argument. Je kon je altijd beroepen op ‘de waarheid’. Datgene wat ieder weldenkend mens overtuigde. Zodra men de waarheid erbij riep, was de oplossing niet heel ver weg. Waarheid kunnen we goed begrijpen als datgene wat ons overtuigt.

Tekst: Gregor Hofstede

‘Datgene wat ons overtuigt’ lijkt bijna gebaseerd te zijn op willekeur. De ene keer lijken we niet voor rede vatbaar en de andere keer geven we meteen toe. Vaak geven we niet snel op en houden we vast aan dat wat we al voor ogen hadden. Toch is er iets waardoor we makkelijk kunnen veranderen van mening. Dit zijn de feiten of de werkelijkheid. Het is zeer overtuigend als de bewering van iemand overeenkomt met hoe de dingen daadwerkelijk zijn. Men gaat in discussies vaak kijken of iemands bewering overeenkomt met de werkelijkheid. Er wordt naar een zekere correspondentie met de feiten gezocht. Deze methode van overtuigen is goed toepasbaar op hele feitelijke discussies, maar niet altijd toereikend. Conflicten over bepaalde waarden zijn nauwelijks of niet te controleren, aangezien iedereen zijn eigen normen en waarden heeft. Ook zijn claims over effecten in de toekomst niet te toetsen aan de feitelijke werkelijkheid van dit moment. Tevens is het niet duidelijk hoe die correspondentie zou moeten verlopen. Aangezien men nog steeds discussies heeft, moet er een nieuwe manier gevonden worden om de ander of jezelf te overtuigen. Gelukkig blijven we niet vastzitten in onze verschillen zonder zicht op een oplossing.

Een spinnenweb van overtuigingen
Waarom beginnen we niet eerst bij de dingen waar we het wel over eens zijn om discussies op te lossen? Iedereen heeft een enorme lijst van overtuigingen. Deze kunnen we als het ware in een soort web indelen. In het midden van dat web zit de spin, dat ben jij. Het web bestaat uit vele draden: je overtuigingen. Sommige daarvan zijn belangrijker voor de spin dan andere. Er is een aantal draden die de structuur van het web dragen en het gezicht van het web bepalen. Deze grote lijnen zijn op hun beurt verbonden door kleinere draden: overtuigingen die de grote grondslagen aanvullen, vormgeven en tot uiting brengen in andere ideeën. Zo zie je dat niet al je ideeën even belangrijk zijn. Mensen zijn allemaal verschillend en hebben verschillende ideeën, maar een aantal van die basisovertuigingen komen toch wel veel overeen. Veel onenigheden gaan ook niet over deze grondslagen. Ik moet de eerste persoon nog tegenkomen die met een vreemde op straat een discussie heeft over de morele verantwoording van kinderziekenhuizen. Iedereen is het er wel over eens dat zoiets als een kinderziekenhuis een goed iets is. De problemen gaan vaak over veel kleinere aspecten die niet ons gehele leven vormgeven.

Terug naar onze discussies. We weten nu dat we het op heel veel punten eigenlijk met elkaar eens zijn, alleen in een paar specifieke discussies niet. Onze gezamenlijke waarden (onze grote draden uit het spinnenweb) kunnen we nu gebruiken om elkaar te overtuigen. We weten dat in sommige gevallen een correspondentie met de werkelijkheid geen uitkomst biedt. Maar hoe zit het dan met ons web van overtuigingen? We kijken welke beweringen in de discussie het beste passen in ons gedeelde web van overtuigingen. Stel, in een discussie hebben beide personen dezelfde ideeën over de spelregels van een spel. Persoon A zegt dan dat het een punt is en persoon B zegt dat het geen punt is. Je kan dan gaan kijken naar de regels, je bent het hier immers over eens. Dan kijk je of het wel of geen punt is volgens de regels. Dit kan dan ook met andere discussies. We kijken welke bewering het best past in onze gedeelde overtuigingen. Hetgeen er het best in past, is dan voor ons de ware bewering. Als je het daar dan toch niet mee eens bent, ben je het in essentie met je eigen overtuigingen oneens.

Een pragmatische waarheid
Toch ontstaat hierbij een vreemd gevoel in mijn buik. Er zitten wel heel veel haken en ogen aan dit verhaal over het grote aantal gedeelde waarden. In de middeleeuwen volgde bijna iedereen in West-Europa de regels voorgeschreven door de kerk. Zo had bijna iedereen dezelfde ideeën. Tegenwoordig is dit allang niet meer het geval. Als ik het nieuws aanzet, lijkt het dat we het voor elkaar krijgen om het op ieder mogelijk vlak met elkaar oneens te zijn. Dit kan komen door het uitvergrotende effect van de media, maar er liggen diepere oorzaken aan ten grondslag. Het lijkt bij het idee van dit web dat wij als een homogene groep overal dezelfde de mening over hebben. Het laat alleen maar kleine waardeverschillen toe binnen een zeer eensgezinde gemeenschap. In onze huidige samenleving zien we dat globalisering, het internet en toenemende individualisering het idee van een homogene groep bijna onmogelijk maken. Nu zijn er veel verschillende ideeën over de samenleving, zoals de conservatieven en de liberalen. Ook de hoofdlijnen van onze web beginnen minder op elkaar te lijken.

Deze individualisering en open informatiebronnen als het internet zijn helemaal niet slecht, integendeel zelfs. Ze openen onze ogen voor het feit dat we juist geen homogene groep zijn. We mogen dan allemaal een web hebben, maar de spinnen zijn zeker niet hetzelfde en we zouden onrecht aangedaan worden als dat wel werd gedacht. Overeenstemming van beweringen met ons web blijkt niet meer volledig toepasbaar. Dit betekent wel dat we nu op nieuwe manieren de ander moeten gaan overtuigen.

Je zou dus kunnen zeggen dat globalisering en individualisering ervoor zorgen dat waarheid verloren gaat en dat er geen vaste manier meer is om iemand te overtuigen. Dit lijkt echter maar zo. Waarheid is nu van intrinsieke waarde naar een ander soort individuele waarde gegaan en is niet meer per se van tevoren vast te stellen. Terugkijkend op waar waarheid nou eigenlijk voor staat, zien we dat dit niet een probleem hoeft te vormen. Waarheid is nog steeds datgene wat mensen overtuigt. We gaan er nu alleen veel pragmatischer mee om. Datgene wat mensen overtuigt kan heel erg persoonlijk zijn. Achteraf is dan vast te stellen wat nou echt waar was: namelijk datgene wat overtuigend was. Dit kunnen feiten, overtuigingen of retoriek zijn. De waarheid is dus afhankelijk van de omstandigheden en de personen.

De waarde van waarheid
Betekent het wegvallen van waarheid als intrinsieke waarde dat waarheid zelf waardeloos is geworden of er niet meer toe doet? Niet precies. Het is meer een verandering van waarde dan het wegvallen daarvan. We bepalen nog steeds voor onszelf wat we overtuigend vinden. We zien dat de macht, autoriteit of gezag veel invloed heeft op wat we overtuigend vinden. We vinden bijvoorbeeld een uitspraak over de economie van een afgestudeerde econoom veel overtuigender dan die van een kleuter. Waarheid is zeer afhankelijk geworden van de persoon die hem verkondigt en het gezag dat we diegene toekennen. Dit betekent dat we zelf des te meer invloed hebben op de rol van waarheid en wat ons zou overtuigen. Er komt een zekere verantwoordelijkheid bij kijken. Het is nu aan ons om onszelf goed te verdiepen in maatschappelijke debatten en goed te kijken wat we wel of niet overtuigend vinden.

Waarheid doet er zeker nog toe! Evenveel als het duizend jaar geleden deed. We hebben nog steeds de waarheid als middel om een discussie op te lossen, maar de wijze waarop de waarheid tot uiting komt is aan het veranderen. De samenleving en problemen daarvan veranderen continu en het is dus niet meer dan logisch dat onze waarheid daarin meeverandert.