Politiek vaak door angst beheerst
Martha C. Nussbaum is een vooraanstaand Amerikaanse filosoof en hoogleraar rechtsfilosofie en ethiek. Haar laatste boek, Het koninkrijk van de angst, verscheen in 2018 in Nederlandse vertaling met als ondertitel ‘Een filosofische blik op angst als politieke emotie’. Nussbaum schrijft in haar ook voor niet-filosofen zeer toegankelijke boek, over de emotionele kant van politiek bedrijven en de rol die angst daarbij speelt. De huidige mondiale ontwikkelingen geven miljoenen mensen een gevoel van machteloosheid waarbij zij de schuld voor hun problemen bij de ‘anderen’ leggen: migranten, moslims, de politieke elite.
Tekst: Gerard Geerlings
Aanleiding Trump
De aanleiding voor haar boek is de overwinning van Donald Trump bij de verkiezingen in 2016. Nussbaum komt tot de conclusie dat ze in haar eerdere werk over emoties niet diep genoeg was gegaan. In haar in 2001 verschenen boek Upheavals of Thought: The Intelligence of Emotions stelt ze dat emoties geen onberedeneerde of domme lichamelijke bewegingen zijn, maar intelligent en functioneel. Zonder emoties is ons denken krachteloos. Nussbaum opent Het koninkrijk van de angst met de stelling dat angst momenteel de belangrijkste drijfveer is in de Amerikaanse politiek. Zij werkt het begrip angst en de daarmee samenhangende emoties als walging en afgunst in haar boek verder uit. Voor Nussbaum is angst een zinnige emotie die ons kan helpen weerstand te bieden aan bedreigingen die op ons afkomen. Angst waarschuwt ons voor bedreigingen en is een belangrijk mechanisme om te kunnen overleven: we kunnen niet zonder.
‘In het – Amerikaanse – Congres zijn we maar al te vaak getuige van rivaliteit die voortkomt uit boosaardige afgunst: de ene groep wil het beleid van de andere dwarsbomen, alleen maar omdat die andere groep de overhand (gehad) heeft: dat wordt belangrijker geacht dan een gemeenschappelijke inspanning om de beste oplossing te vinden en te verwezenlijken.” …. “In plaats van naar hun argumenten te luisteren beledigen we individuen en groepen die onze rivalen lijken.’
Zo past Nussbaum in hoofdstuk zes haar analyse toe op een een aantal vrouwonvriendelijke opmerkingen van Donald Trump en concludeert dat die gebaseerd zijn op: 1) angst en beschuldiging: vrouwen nemen onze leidende positie over; 2 angst en walging: angst voor vrouwelijke lichamelijkheid – kinderen kunnen baren, menstrueren; 3 angst en afgunst: vrouwen zijn succesvol en nemen onze banen over. Angst dus als onderliggende oorzaak voor vrouwonvriendelijk gedrag van politici.
Liefde, hoop en visie
Na de analyse komt Martha Nussbaum in haar laatste hoofdstuk met de oplossingsrichting: ‘Liefde, hoop en visie’. Liefde en hoop zijn emoties die tegenwicht bieden aan de angst, en visie is de sleutel tot verandering. Hoop is volgens Nussbaum de tegenovergestelde emotie van angst en nauw verwant aan twee andere emotionele attitudes: geloof en liefde. Volgens haar hebben Amerikaanse filosofen weinig invloed op de politiek omdat veel filosofen religie en religieuze mensen minachten terwijl het Amerikaanse electoraat juist overwegend religieus is. Filosofen zouden er dus goed aan doen religie weer serieus te nemen. Het aspect ‘visie’ wordt door Nussbaum maar beperkt uitgewerkt. Ze komt in het laatste hoofdstuk van het boek met een lijst van op rechtvaardigheid gebaseerde capabilities, ofwel menselijke vermogens of mogelijkheden, waarover burgers minimaal dienen te beschikken om een samenleving rechtvaardig te kunnen noemen, Deze capabilities heeft ze voor het eerst gepubliceerd in haar boek uit 2011, Creating Capabilities: The Human Development Approach. Als je de lijst met capabilities leest, kan elk weldenkend mens daar eigenlijk niet tegen zijn. Het gaat volgens mij mis als Nussbaum deze capabilities toepast op de Amerikaanse samenleving en met het voorstel komt een nationale dienstplicht in te voeren om het ontbreken van een besef van algemeen welzijn in de Amerikaanse samenleving te verminderen en de integratie te bevorderen. Een nobel streven, maar in een samenleving waarin de Amerikaanse president zelf de dienstplicht ontdook zie ik dat niet zo gauw gebeuren. Altijd lastig, het omzetten van filosofisch denken naar praktisch handelen.
