Ontkleurde toekomst

Sinds de modernisten kennen we het belang van perspectief voor de kijk op de wereld. Gewone deugden. Samenhang in een verdeelde wereld van Michael Ignatieff en Een politiek van vijandschap van Achille Mbembe maken, alleen al door de titels, zichtbaar hoe het verlangen naar een gedeelde wereld vanuit verschillende referentiekaders tot andere analyses en oplossingen leidt. Mbembe onderzoekt de mogelijkheid van een wereldpolitiek op basis van gelijkwaardigheid en gemeenschappelijkheid aan de hand van de geschiedenis van ‘de Neger’, zoals hij de slaaf consequent noemt. Terwijl hij het menszijn koppelt aan het universele, pleit Ignatieff er juist voor om het mondiale terug te brengen naar het lokale waar rechtvaardige instituties de ontwikkeling van gewone deugden, nodig voor een gedeelde samenleving, stimuleren.

Tekst: Daan Bleek

In de documentaire I’m not Your Negro stelt James Baldwin dat ‘de neger’ een uitvinding is van de witte Amerikaanse bevolking: “I’m not a nigger, I’m a man.” De toekomst van alle burgers van de V.S. hangt volgens hem af van het vermogen van de witte bevolking om zichzelf de vraag te stellen waarom zij ‘de neger’ nodig hadden en hem hebben uitgevonden.

In feite beantwoordt Mbembe deze vraag impliciet in Een politiek van vijandschap op basis van de geschiedenis van ‘de neger’. Het slavernijsysteem maakte de beschaving van de westerse democratie mogelijk, betoogt hij. De overheerser achtte zichzelf superieur, beschouwde slaven als objecten en rechtvaardigde geweld op basis van racisme. Mbembe sluit aan bij het afrofuturisme, een stroming die beweert dat het kapitalisme ‘de neger’ gefabriceerd heeft. Hij gaat nog een stap verder en stelt dat in de huidige tijd het lot van ‘de neger’ in een andere vorm universeel is. Terwijl ‘de neger’ een handelsartikel was dat geld opbracht, bestaat er nu, wereldwijd, een ondergeschikte mensensoort die overbodig is  omdat het kapitaal er geen behoefte aan heeft. Deze ‘Neger aan de binnenkant’ is volgens hem kenmerkend voor het kapitalistische tijdperk waarin ‘zelfverdinglijking’ de mens de beste kansen biedt om zichzelf te kapitaliseren.

Mbembe betoogt dat westerse naties racisme blijven inzetten onder het mom van ‘bescherming tegen de hordes migranten en vreemdelingen die onze vrijheid bedreigen’. En deze ‘vijand’ mogen ze volgens zichzelf doden omdat hij hun zijn ontkent, aldus Mbembe. Dit leidt tot ‘nanoracisme’ stelt hij, het kleurvooroordeel dat zich uit in alledaagse gebaren en ongewensten rechteloos maakt. De angst van de westerse mens voor wraak van ‘de neger’ leidt tot ondemocratische maatregelen. Uitzonderingstoestanden, oorlog, geweld en gesloten grenzen tonen volgens Mbembe de teloorgang aan van de democratie aangezien rechten en vrijheden verdwijnen. Hij spreekt van ‘necropolitiek’, ofwel georganiseerde vernietiging die recht beschermt door niet-recht.

Lokaal-Mondiaal-Universeel?
Hoewel Ignatieff de strijd tegen een mondiale erfenis van blank superioriteitsdenken erkent, benadrukt hij het belang van een gezamenlijke toekomst en stelt dat verzoening over het verleden pas mogelijk is als mensen het    gevoel hebben dat ze een gemeenschappelijke toekomst delen. Een gemeenschappelijke kijk op de toekomst is volgens hem de enige manier om tot een gemeenschappelijke kijk op het verleden te komen. Om conflicten beheersbaar te maken moet mondiaal terug naar lokaal. Voor hem betekent dat ruimte scheppen om samen aan politiek te doen en verantwoordelijkheid te dragen in plaats van te generaliseren waardoor buren veranderen in vreemden en tegenstanders in vijanden.

Voor een rechtvaardige, gedeelde toekomst is er volgens Mbembe een ‘nieuwe Aardetaal’ nodig

Voor een rechtvaardige, gedeelde toekomst is er volgens Mbembe een ‘nieuwe Aardetaal’ nodig die een nieuwe mens creëert, in staat om een nieuwe wereld te scheppen. Hij is ervan overtuigt dat deze nieuwe mens het universum als woonplaats heeft en het aardse bestaan verruilt voor een kosmisch bestaan dat álle levensvormen, van het menselijke tot het minerale, met elkaar verzoent.

Perspectiefwisseling
Ignatieff neemt de verdeelde wereld als een gegeven en hanteert als uitgangspunt het geloof in en de hoop op een gezamenlijke toekomst. Zijn optimisme is verleidelijk: een gezamenlijke toekomst die mensen bindt en samenhang brengt. Met rechtvaardige instituties op lokaal niveau krijgen gewone deugden zoals vertrouwen, tolerantie, verzoening en veerkracht volgens hem de ruimte en kan een diverse populatie vanuit respect en wederzijdse acceptatie naast elkaar leven. Een vergelijking van zijn optimisme met de opvattingen van Baldwin en Mbembe maakt evenwel duidelijk dat de geschiedenis het perspectief zodanig kleurt dat het haast onmogelijk lijkt om de blik uitsluitend op de toekomst te richten. Tegelijkertijd is de toekomst ongekleurd en daarmee wellicht de sterkste bindende factor voor een diverse bevolking.

Voor Mbembe is er echter een nieuwe mens zonder wonden uit het verleden nodig. Pas deze ‘geheelde’ mens is in staat om een nieuwe wereld te scheppen waarin allen als passanten een plek bewonen zonder deze te bezitten.

Baldwin legt de bal bij de witte bevolking van de VS. Alleen wanneer deze in staat is zichzelf de vraag te stellen waarom hij überhaupt ‘de neger’ nodig had en deze heeft uitgevonden, is er een toekomst voor alle mensen.

Tot slot
Terwijl Baldwin het bestaan van ‘de neger’ ontkent en een confronterende open vraag stelt, maakt Mbembe korte metten met de heerser. De huivering sijpelt door zijn woorden en het is moeilijk ontkomen aan de barbaarse indrukken die hij met taal tevoorschijn tovert. Tegelijkertijd maakt het de lezer alert. Necropolitiek, georganiseerde vernietiging, racisme als beleid? Over welk westen heeft Mbembe het precies? Ondanks de dagelijkse krantenberichten over ‘gekleurde’ doden als gevolg van gesloten grenzen kun je moeilijk volhouden dat westerse naties iedereen verdelgen die zij als staatsvijand beschouwen. Mbembe houdt ervan extreme standpunten in te nemen wat de geloofwaardigheid van zijn betoog niet ten goede komt. Na de westerse necropolitiek die hij veronderstelt, volgt zijn niet minder extreme pleidooi voor een kosmisch bestaan waarin iedereen zich met alles verenigt.

Ondertussen zoekt Ignatieff naar lokale oplossingen vanuit de overtuiging dat de mens in staat is om de wereld te delen mits rechtvaardige instituties de gewone deugden stimuleren. Brandhaarden op lokaal niveau blussen door gewone deugden te versterken lijkt een haalbaarder perspectief dan een nieuwe mens te scheppen die een nieuwe wereld creëert. Hoewel het pleidooi van Ignatieff om mondiaal lokaal te maken aantrekkelijk klinkt, zijn we wereldwijd zodanig met elkaar verbonden dat het de vraag is of er voor alle mondiale problemen lokale oplossingen zijn. Bovendien toont Mbembe aan dat het verleden alles behalve    lokaal was, maar juist mondiale consequenties behelsde. De vraag is dan ook in hoeverre lokale oplossingen slechts tijdelijk zijn en we uiteindelijk vastlopen in mondiale vraagstukken die alleen op wereldschaal aangepakt kunnen worden.

Achille Mbembe, Een politiek van vijandschap. Boom, 2017

Michael Ignatieff, Gewone deugden. Samenhang in een verdeelde wereld. Cossee, 2017

Raoul Peck, I’m not Your Negro. Magnolia Pictures, Amazon Studios, Velvet film, Parijs, New York, Port-au-Prince, 2016