Onszelf voorbij

We meten wat we eten, hoeveel stappen we op een dag zetten, hoeveel we slapen en we mediteren ons suf. Maar kijken we wel de goede kant op? Drie jonge filosofen houden ons een spiegel voor en zetten ons aan het denken over waar we nu eigenlijk mee bezig zijn.

Tekst: Francien Homan

De wereld staat in brand. Zeeën veranderen langzamerhand in een plasticsoep, klimaatverandering zorgt voor steeds extremer weer, miljoenen mensen zijn op de vlucht. Maar we wenden onze blik af. We klampen ons vast aan apps die meten hoe lang we slapen, hoeveel we lopen en wat we eten. We leggen ons bestaan vast in foto’s, in een oneindig beeldarchief van ons eigen leven. Onze ogen zijn op onszelf gericht, terwijl de wereld in crisis is. Wat moeten we met dit ongemakkelijke gegeven en is er een manier om toch de confrontatie aan te gaan? Lisa Doeland, Naomi Jacobs en Elize de Mul, drie jonge filosofen, onderzoeken in Onszelf voorbij de huidige tijdgeest en vragen zich af: hoe kunnen we de blik weer naar buiten richten?

Angst
Het essay van Naomi Jacobs, ‘Boven op de Toverberg’, neemt onzekerheid als uitgangspunt. Tegenwoordig staan veel zaken in ons leven lang niet meer zo vast als in de twintigste eeuw. We hoppen van de ene job naar de andere, we verhuizen om de zoveel jaar en trouwen is lang niet meer altijd tot de dood ons scheidt. Zoveel onzekerheid, daar is een mens niet op gebouwd. We menen deze op te heffen door ons te focussen op zaken waar we wél controle over hebben: een moestuintje (je eigen mini-samenleving!), wat we eten, wat we denken. Maar ‘Verbeter de wereld, begin bij jezelf’ gaat niet altijd op. Aan de hand van Socrates en Kierkegaard laat Jacobs zien wat er nu echt speelt: de angst voor onzekerheid en onwaarheid.

Beeldwatervallen
Elize de Mul onderzoekt in ‘De wereld in selfies’ het fenomeen van de selfie, in 2013 uitgekozen tot woord van het jaar en inmiddels niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven. We worden continu overspoeld door beeldwatervallen en proberen het heden voor eeuwig te vangen in beeld. Maar De Mul merkt op dat haar een gevoel van ongemak overvalt wanneer ze door haar Instagram scrollt. Ik herken dat wel. Al die perfecte plaatjes, die prachtige, gefilterde foto’s waar soms eigenlijk een rotdag achter schuilt. Maar dat hoeft niemand te weten.

Met onder anderen Roland Barthes en Jacques Derrida onderzoekt ze wat foto’s eigenlijk betekenen voor de ervaring van je eigen ‘ik’. Wat gebeurt er eigenlijk als we zo naar onszelf kijken, naar een representatie van je werkelijkheid? Ze concludeert: selfies confronteren ons met onze vergankelijkheid en maakt dat we ons bewust worden van de toekomst. We ‘kwijnen weg aan de oever van een gestage stroom afbeeldingen waarin [de moderne mens] zichzelf miskent, in beslag genomen door een liefdesverdriet dat niet op het verleden, maar op de toekomst is gericht’.

Weg is weg?
Het derde essay, ‘De schaduwzijde van onze verlangens’, is van Lisa Doeland, die schrijft over afval. Iets wat zo vanzelfsprekend lijkt, totdat je erover na gaat denken. Want we gooien spullen dan wel vaak achteloos weg, ze zijn nooit écht weg. We verplaatsen ze alleen naar een andere plek.

Hoe komt het dat we zoveel afval produceren? Omdat we oneindig blijven consumeren: ons verlangen naar verlangen is sterk en raakt nooit bevredigd. We denken dat kapitalisme op adequate wijze biedt wat de mens nodig heeft, maar dat is niet zo. Doeland vraagt zich af wanneer een ding afval wordt, hoe wij ons verhouden tot spullen en wat het betekent om in het antropoceen te leven.

Bewustzijn
De drie essays leggen de vinger op de zere plek. De onzekerheid die wij ervaren resulteert in een neiging om onszelf naar binnen te richten, terwijl we eigenlijk onze blik naar buiten zouden moeten richten. We zouden de handen ineen moeten slaan om de grote problemen aan te pakken, in plaats van de kleine ongemakken te vermijden en onstilbare behoeftes proberen te bevredigen. Het is tijd de onzekerheid te omarmen en de sprong in de angst te wagen.

Jacobs, De Mul en Doeland houden je een spiegel voor. Ze nemen herkenbare, alledaagse situaties als uitgangspunt en weten aan de hand van verschillende grote denkers feilloos uit te leggen wat er precies gaande is. En precies dit bewustzijn is zo van belang. Natuurlijk hoeven we niet te stoppen met het maken van selfies en is een moestuintje een alleraardigste hobby, maar we moeten niet het grotere plaatje vergeten.

Onszelf voorbij nodigt uit om na te denken over welke kant we op kijken, om te reflecteren over waarom we doen wat we doen en welke gevolgen ons gedrag heeft. Die kritische blik is hard nodig, want er is nog zoveel wereld voorbij onszelf.

Lisa Doeland, Naomi Jacobs en Elize de Mul, Onszelf voorbij: Kijken naar wat we liever niet zien. De Arbeiderspers, 2018.