Niets is een medium

0 Flares 0 Flares ×

Henk Oosterling beet zich jarenlang vast in het probleem van het nihilisme. Dat verknoopte hij met de toenemende invloed van media, klimaatverandering en Japan. Na meer dan dertig jaar ‘doendenken’ vond Oosterling het kennelijk tijd om zijn uiteenlopende gedachtelijnen tot één magnum opus te verweven: Waar geen wil is, is een weg. Hoe een denker met Rotterdamse humor het niets waardeert en en passant de filosofische ontwikkelingsroman nieuw leven inblaast.

Tekst & video: Mark Leegsma

Op de vraag wat nihilisme is, gaf Friedrich Nietzsche ooit het antwoord dat de hoogste waarden zichzelf ontwaarden. Zowel de grond waar we zeker op stonden als het doel waar we hoopvol op af stevenden is een verhaaltje gebleken, de waarheid een leugen – of, in de woorden van Nietzsche: de vraag “waarom?” vindt geen antwoord meer.

De impact die Nietzsches diagnose van het nihilisme op de Europese cultuur en haar filosofie in het bijzonder heeft gehad valt nauwelijks te overschatten. Grote denkers als Heidegger, Adorno, Sartre en Foucault beleden openlijk de invloed die zij van de Denker met de Snor ondergingen, en het zogeheten postmodernisme-debat was ondenkbaar geweest zonder nietzscheaanse scherpschutters die dé waarheid op de korrel namen.

Henk Oosterling is, na de toeëigening door de nazi’s en de reactie daarop en na het postmodernisme, een nietzscheaanse erfgenaam van de derde generatie. Voor de Rotterdamse denker is nihilisme nog immer de naam van een prangend psychologisch, maatschappelijk en spiritueel probleem van het Westen. Sinds het postmodernisme-debat in de jaren tachtig – Oosterlings formatieve jaren – is daar het cultuurrelativisme bovenop gekomen, met alle (politieke) gevolgen van dien. En Oosterling betoont zich een nietzscheaan in hart en nieren als hij de oplossing niet in een even nostalgische als gekunstelde herwaardering zoekt, maar in nihilisme als waarde.

Hypokritiek

Nihilisme een waarde? In Waar geen wil is, is een weg – de titel is de paradox waardig – herneemt Oosterling de draden die hij in dertig jaar van denken en doen heeft gesponnen om er een antwoord mee te weven. Dat heeft geleid tot een filosofisch parcours van niet één, maar twéé wegen.

In de eerste plaats stelt Oosterling vast dat nihilisme de consequentie is van autonomie en kritiek, twee waarden van de westerse verlichting die, aldus Nietzsche, zichzelf ontwaarden: het is hyperkritiek. Toch is deze hyperkritiek niet de ultieme consequentie. Het nihilistische subject meent zich met zijn hyperkritiek nog buiten het systeem dat hij kritiseert te plaatsen. Dat het zelf buiten schot blijft is echter de laatste illusie waar een consequent nihilisme mee af moet rekenen. In wat Oosterling hypokritiek noemt beseft het subject dat het niet aan zijn eigen kritiek ontsnapt. Het is óf deel van het probleem óf deel van de oplossing en zal daarom moeten handelen. Hypokritiek doet denken en dat denken is een doen, of, zoals Oosterling het samenbalt: het is doendenken. In deze tijd van door mensen veroorzaakte climate change lijkt een denken dat zich van zijn eigen ecologische betrokkenheid bewust is – ecosofie – inderdaad onontbeerlijk.

Oosterse verlichting

Met het dichten van de kloof tussen denken en doen, theorie en praktijk, belanden we op de tweede weg die Oosterlings parcours rijk is: de bezinning op ‘niets’. In de westerse filosofische traditie is het niets millennialang de (onmogelijke) verzelfstandiging van de ontkenning geweest. Het was dat waarop het denken spaak liep; niet voor niets ontketende het nihilisme een crisis van het intellect. Als dat eigenlijk het effect van de westerse verlichting is, dan hebben we volgens Oosterling een oosterse verlichting nodig om aan de impasse waartoe het niets heeft geleid voorbij te komen.

Voor Japanners is ‘niets’ het medium waarin vorm pas inhoud kan krijgen

In de oosterse filosofie, met name in het Japanse zenboeddhisme, vindt Oosterling namelijk een ‘begrip’ van niets dat niet louter negatief is. Waar westerlingen leegtevrezend zijn, maakt leegte in Japan altijd deel uit van een of andere praktische, functionele vorm, zoals de ruimte die twee vechtende kendoka’s – in zijn jonge jaren was Oosterling Nederlands kampioen kendo – scheidt. Die ruimte is geen absolute kloof, maar een welbepaald ‘tussen’ zonder welk de vorm niet tot stand zou komen. Voor Japanners is ‘niets’ het medium waarin vorm pas inhoud kan krijgen.

Filosofie en ontwikkelingsroman

De subjectiviteitskritiek en de bezinning op het niets smeedt Oosterling ten slotte samen tot een filosofie waarin het subject zijn centrale plaats – en het daarmee verbonden relativisme – opgeeft ten gunste van aandacht voor het midden: de tussenruimte zonder centrum die altijd verbonden is aan een concrete, praktische vorm. De functionaliteit daarvan is op zijn beurt niet los te zien van de specifieke middelen die worden gebruikt, of het nu gaat om kendozwaarden of laptops, een bonsaiboom of het menselijk lichaam.

Met het medium, zowel in de zin van het midden dat drager is van relaties als in die van het middel dat elk midden een bepaald pragmatisch karakter geeft, loopt Oosterling over de finishlijn van zijn boek: een mediale verlichting die gestalte krijgt in ‘tussendenken’. Eer die bestemming is bereikt, is de lezer getrakteerd op een explosie van inzichten in de moderne westerse, met name Duitse (Hegel, Nietzsche, Heidegger) en Franse (Sartre, Foucault, Deleuze) filosofie. Het is geen geringe prestatie dat Oosterling van die op zichzelf al ingewikkelde ideeën een brug weet te slaan naar de met zenboeddhisme doordesemde cultuur van Japan: niet alleen in theorie, maar juist ook in de beleving van de lezer.

Dat maakt Waar geen wil is, is een weg uniek, in Nederland evenals buiten de landsgrenzen. Ja, het is strict genomen een filosofisch werk, maar wel een dat zich zelfbewust positioneert als nazaat van Hegels Fenomenologie van de geest en Nietzsches Aldus sprak Zarathoestra, klassiekers van de wereldliteratuur waarin filosofie en ontwikkelingsroman één worden. En dat is niet niets.