De filosoof Daniel Dennett bezocht Nederland om de publicatie van de vertaling van zijn nieuwe boek Van Bacterie naar Bach en Terug op te luisteren. Tijdens een lunch in zijn hotel aan de Herengracht in Amsterdam kreeg iFilosofie de gelegenheid om Dennett nog een keer te vragen waarom wij echt ‘zombies’ zouden zijn.

Tekst: Arthur Veenstra

Als hij plaats neemt aan de lunchtafel steekt Daniel Dennett vrijwel onmiddellijk van wal. Gevraagd naar de pin in de vorm van een vis en het woord ‘DARWIN’ die hij op zijn jasje draagt, bevestigt hij dat de pin symbolisch de confrontatie weergeeft tussen de christelijke gedachte dat er een schepper zou zijn en de blinde Darwiniaanse evolutieleer.

Daniel Dennet, credit: Bettina Strauss

Hij legt uit dat het Griekse woord voor vis, ‘ICHTHYS’, vaak wordt gelezen als acroniem voor het Griekse equivalent van ‘Jezus Christus Gods Zoon en Redder’. Enigszins olijk voegt hij hier vervolgens aan toe dat ‘DARWIN’ op zijn beurt kan worden gelezen als acroniem voor: ‘Delere Auctorem Rerum Ut Universum Noscas’, wat zoveel betekent als: ‘Vernietig de schepper van de dingen, om zodoende het oneindige universum te begrijpen’. De boodschap is duidelijk. Als we bewustzijn willen begrijpen dan moeten we onze ideeën durven loslaten over een goddelijke schepper en een ziel.

Ook al is Dennett, geboren in1942, ondertussen aardig op leeftijd, hij straalt nog steeds een onverzadigbare nieuwsgierigheid uit naar kennis en inzichten. Zijn werk brengt hem over de hele wereld en dat levert allerlei sappige anekdotes op. Zo ook het verhaal over een Russische supporter die voor hem een ‘cognition cruise’ voor de kust van Groenland had georganiseerd. Voor die cruise was, naast een aantal filosofiestudenten, ook zijn grote rivaal David Chalmers uitgenodigd. Het leidde tot een week vol discussies over de aard en werking van het bewustzijn tegen het decor van de prachtige Groenlandse natuur.

Tussen deze anekdotes door zoekt hij voortdurend naar afwijkende meningen. Hij wil niet alleen weten wie er in zijn argumenten over het bewustzijn meegaat en waarom, maar nodigt vooral ook kritische argumenten uit.

Hoe en wat
Ik zie mijn kans schoon en leg uit dat zijn functionalistische benadering van bewustzijn breed wordt geaccepteerd met betrekking tot ‘hoe-vragen’ – hoe werkt ons bewustzijn? hoe zijn allerlei cognitieve processen geëvolueerd? –, maar dat zijn filosofische positie volgens mij begint te haperen met betrekking tot de ‘wat-vraag’: wat is bewustzijn? Wat is datgene waardoor wij ons bewust zijn van al die cognitieve processen?

Verrassend genoeg erkent Dennett onmiddellijk dat hij zich tot op heden vooral op de hoe-vraag heeft geconcentreerd, en dat hij zich nu op de wat-vraag aan het richten is. Hij licht zijn denkrichting toe. Wij zouden inderdaad bewuste ervaringen hebben, maar dat betekent niet dat we zogeheten qualia hebben, de naar verluidt innerlijke mentale ervaringen van bijvoorbeeld de kleur rood of de zoete smaak van suiker. Dergelijke innerlijke bewuste ervaringen zijn volgens hem alleen maar tekens waarmee ons verstand de wereld representeert. Ons verstand gebruikt die qualia als het ware om een model van de wereld te bouwen. De illusie van bewustzijn ontstaat doordat wij tegelijkertijd het model en dat wat het model vertegenwoordigt waarnemen. Als we dat model, de representatie van de wereld, het medium noemen, moeten we niet de fout maken om een ‘geest in het medium’ te bedenken, een geest die naar het model van de wereld zit te kijken.

Ik ben enigszins verbaasd. We zijn toch niet een soort neurologische computer? Een dergelijke computer bestaat alleen uit atomen en elektronen die gedachteloos volgens de wetten van de natuur reageren. Hoe geavanceerd deze processen ook zijn, het blijven uiteindelijk materiële deeltjes die simpelweg causaal reageren op andere deeltjes. Ik vat mijn twijfel samen door te verwijzen naar een argument van David Chalmers: computers en zombies ‘run dark’, ze hebben geen innerlijke bewuste ervaring, terwijl wij dat overduidelijk wel hebben.

Dennett aarzelt geen seconde: ‘we zijn donker van binnen zoals een computer!’ Hij vertelt over een scène in een van zijn favoriete films, Men in Black. In de betreffende scene inspecteert Will Smith in een mortuarium een lijk van een of andere ‘slechterik’, waarbij hij het gezicht van het lijk opent en er in het lijk een klein mannetje blijkt te zitten. Maar in ons geval is er geen Cartesiaans theater waarin de beelden van onze ervaring worden geprojecteerd waarnaar een homunculus zit te kijken. Als die er wel was, dan zou je moeten laten zien hoe dat wordt veroorzaakt door het functioneren van het brein. Het is waar dat we nog geen volledige verklaring hebben, maar dat is geen reden om magisch denken te omarmen en een ‘geest in het medium’ uit te vinden. Het softwareprogramma Paintbox zou vier eeuwen geleden door Descartes ook als magie worden beschouwd; nu weten we hoe dat werkt.

Zelfkennis van bewustzijn
Het gesprek raakt nog vele andere fascinerende onderwerpen aan, zo veel dat het me later zal spijten dat ik mijn recorder thuis heb gelaten. Dennett vertelt bijvoorbeeld dat hij in een bepaald vak zijn studenten de vraag stelde of zij een robot zouden vertrouwen als die een contract ondertekent. Waarom zouden wij die robot vertrouwen? En hoe zorg je ervoor dat de robot, net als mensen, ‘skin in the game’ heeft? De lunch levert genoeg stof op om jaren over door te denken.

Net als bij het lezen van Dennetts recente boek, ben ik nu ook weer enorm onder de indruk van zijn omvangrijke en inspirerende kennis over de werking van ons brein, ook al heeft hij mij nog steeds niet weten te overtuigen van zijn visie op de aard van het bewustzijn. Voor alles heeft de lunch mij duidelijk gemaakt dat het succes van Dennetts boeken Bewustzijn Verklaard in de jaren negentig en Van Bacterie naar Bach en terug in 2017 niet uit de lucht komt vallen. Ze zijn ontsprongen aan een bewustzijn dat een tomeloze lust heeft naar kennis over het bewustzijn zelf.

Win Van bacterie naar Bach en terug!
Geheel in lijn met de ‘blinde Darwiniaanse evolutie’ die Dennett zo hoog in het vaandel draagt verloot uitgeverij Atlas Contact zeven (!) exemplaren van zijn nieuwe opus magnum onder de lezers van iFilosofie. Meedoen? Dat is simpel: schrijf u in voor de nieuwsbrief van Atlas Contact – voor het laatste nieuws over filosofieboeken, auteurs en acties – door voor 9 maart een e-mail te sturen naar prnon-fictie@atlascontact.nl met als onderwerp ‘iFilosofie’ en u maakt kans om een van de zeven exemplaren te winnen.

Lof voor Van bacterie naar Bach en terug:
‘Deze majestueuze synthese van zijn werk gaat over bijna álles: van evolutie en taal tot industriële spionage en menselijke blindheden. De Amerikaanse filosoof Daniel Dennett schudt de lezer graag en vaak geestig op.’ ***** – NRC Handelsblad