Special Foucault in praktijk

iFilosofie #8
Tekst: Erno Eskens

De Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) behoort tot de grote denkers van de twintigste eeuw. Hij brak door met Les mots et les choses (1966), een boek waarin hij het ‘einde van de mens’ aankondigt. Daarbij denkt hij niet aan de fysieke ondergang van de mensheid, maar op het teloorgaan van een mensopvading. Sinds Immanuel Kant streeft de westerse mens naar autonomie: we moeten onszelf (auto) de wet (nomos) voorschrijven. Foucault beschrijft de mens van Kant als ‘een gezicht in het zand op het strand bij opkomende vloed.’ Wij kunnen maar in zeer beperkte mate autonoom handelen, omdat wij nu eenmaal het product zijn van onze geschiedenis, van onze taal en van allerlei andere machtsstructuren en uitsluitingspraktijken. Hierna enkele van de werken waarin Foucault deze grondgedachte uitwerkt.

Discipline, toezicht en straf (1975)

In het goed leesbare Discipline, toezicht en straf schets Foucault de geschiedenis van de gevangenis. Rond 1600 komt de gedachte op dat gevangenen niet langer fysiek gestraft moeten worden, maar aan het werk gezet dienen te worden. De samenleving moet de gevangenen disciplineren. Daartoe bedenkt de Britse filosoof Jeremy Bentham in de negentiende eeuw het panopticon; een koepelgevangenis waarbij de gevangenen in hun cellen langs de wand vanuit een centrale observatiepost geobserveerd kunnen worden. Omdat de gevangene niet weet wanneer de observatiepost bemand is, voelt hij zich continu bekeken. Decennia voor Snowden en Wikileaks voorspelt Foucault in dit boek dat het panopticon een model lijkt te worden waarmee samenlevingen hun burgers in de gaten houden.

Archéologie du savoir (1969)

In dit boek beschrijft Michel Foucault zijn filosofische methode. Als een waar archeoloog wil hij de lagen in onze denkgeschiedenis blootleggen. Steeds is hij op zoek naar breuklijnen in het denken: naar punten waar onze meest fundamentele ideeën omslaan. Als de lagen zijn blootgelegd, en de breuklijnen zichtbaar zijn, kunnen de de epistèmes (kennisvelden) helder van elkaar worden onderscheiden.

Geschiedenis van de waanzin (1961) & Geboorte van de kliniek (1963)

Bieden psychiatrische klinieken hulp aan de patiënt, of zijn ze juist eerder bedoeld om ‘gekken’ uit de samenleving te houden? In zowel de Geschiedenis van de waanzin als De geboorte van de kliniek staat de vraag centraal of degene die wij ‘waanzinnig’ noemen eigenlijk wel echt ziek is. Dient de ziekte als ́redelijke excuus ́ om mensen uit te sluiten en is de kliniek daartoe het instrument?

Geschiedenis van de seksualiteit (1976–84)

Sinds de 17e eeuw wordt er steeds meer over seks gesproken. Wetenschappers krijgen interesse in het onderwerp. Daarmee wordt de seksualiteit gelijk ook geproblematiseerd. Wie analyseert, geniet niet. Deze trilogie omvat La Volonté de savoir (1976), L’ʹUsage des plaisirs (1984) en Le Souci de soi (1984).

De geboorte van de biopolitiek (2004)

In tegenstelling tot wat de titel doet vermoeden, gaat dit postuum uitgegeven college over het ontstaan en functioneren van de liberale politiek.

De moed tot waarheid (2009)

In 1984 is Michel Foucault ziek. Hij leidt aan aids. Zijn laatste college, dat na zijn dood wordt uitgegeven, gaat over de parrhèsia, het vrijmoedige spreken. Het ideaal van de parrhèsia traceert Foucault terug naar de Griekse oudheid.