Jeukwoorden

Gisteren appte ik een collegaatje of ze een koffietje met me wilde doen, omdat ons project eindelijk uitgerold was. Dat is echt ons dingetje. Gewoon, even samen chillen, een stukje ontspanning. Ze vertelde me dat ze zich zo irriteerde aan mensen die constant selfies maken. Vaak zijn ze onzeker en durven ze niet in hun kracht te gaan staan. Nee, dan die meisje die zo stond te shinen tijdens The Voice zaterdagavond…

Bent u daar nog? Grote kans dat u zich minstens één keer hebt geërgerd tijdens het lezen van het      bovenstaande. En u bent niet de enige. Onze taal is prachtig, ontroerend, een puur product van onze menselijke ziel. En helaas soms ook mateloos irritant.

Tekst: Francien Homan

Weg met dat woord!
In 2013 riep het Instituut voor de Nederlandse taal Weg met dat woord! in het leven, een verkiezing voor het irritantste woord van het jaar. De winnaars, of eerder, de verliezers, zijn: ‘kids’ (2013), ‘oudjes’ (2014), ‘me’ (in plaats van ‘mijn’) (2015), ‘diervriendelijk vlees’ (2016) en ‘genderneutraal’ (2017). De verkiezing was een groot succes en duizenden mensen stuurden hun meest gehate woorden en uitdrukkingen in.

Maar mensen bleken de verkiezing wel erg serieus te nemen. Vaak ging de irritatie niet meer over het woord zelf, maar over wat het betekende. ‘Dolfinarium’, bijvoorbeeld, of ‘stadsverwarming’. Ook werden sommige woorden elk jaar ingestuurd, zoals ‘kids’ of ‘papadag’. ‘Omdat het nog steeds niet weg is.’ Dachten de inzenders echt dat het instituut de macht heeft om woorden te verbieden of schrappen uit het woordenboek? En dat je met het schrappen van een woord daarmee het hele fenomeen teniet kunt doen? In 2017 besloot het INT dan ook te stoppen met de verkiezing.

Teloorgang of verandering?
Kids, koffietjes, comfortzone is een terugblik op vijf jaar Weg met dat woord!. De ingezonden taalirritaties zijn ingedeeld in verschillende thema’s: Engels, kantoortaal, verkleinwoorden, jongerentaal en taalfouten. Elk hoofdstuk bevat tientallen voorbeelden van woorden en uitdrukkingen die inderdaad nogal jeukopwekkend zijn (‘theetje’). Waszink en Van Eerten analyseren ze zorgvuldig en bieden inzicht in de mechanismen achter de irritatie.

Sommige woorden worden ‘te pas en te onpas gebruikt’, veel kantoortaal is vaag en verhullend taalgebruik en taalfouten als ‘hun hebben’ en ‘me moeder’ zorgen voor verloedering en teloorgang van onze taal. Het gebruik van Engelse woorden is naast aanstellerig en overbodig natuurlijk een enorme bedreiging voor de Nederlandse taal en identiteit. De Volkskrant heeft zelfs een rubriek genaamd ‘In goed Nederlands’ waarin lezers wordt gevraagd een Nederlands alternatief te vinden voor een Engels woord. Denk aan ‘eeuwwender’ of ‘duizendkruiser’ voor millennial (de Volkskrant, 21 november 2018).

Kleine kans dat dit soort gekunstelde woorden blijft plakken. Want, stellen Waszink en Van Eerten, ‘een nieuw woord moest als het ware ongemerkt de taal in glippen, en het liefst een beetje lijken op woorden die we al kennen’. De schrijvers stellen dat het allemaal wel meevalt met die bedreigingen en verloedering. De meeste woorden in onze taal zijn begonnen als leenwoord. Maar je hoort niemand klagen over perron, toilet en rails. Sommige woorden zijn in het begin irritant, maar hoe langer een woord meegaat, hoe minder irritatie het opwekt.

Toch zijn er nog genoeg woorden en uitdrukkingen in het hedendaagse Nederlands die ergernis oproepen bij veel mensen. Naast dat het vermakelijk is om te lezen welke woorden men irritant vindt, ben ik ook erg benieuwd naar de mensen die de woorden insturen. Ze ‘haten’ bepaalde woorden en ‘worden doodmoe’ van sommige uitdrukkingen. Wat zegt het over hen dat ze zoveel emotie ervaren over taalgebruik? Het is alsof ze het Nederlands als hun bezit ervaren (‘mijn taal!’), iets wat puur moet blijven en waar niemand aan mag komen. Maar, zoals Marc Oostendorp treffend schrijft in zijn column die is opgenomen in het boek: taalergernis is zinloos. Je verandert niets aan taalverandering.

Lekker ergeren
Kids, koffietjes, comfortzone is een vermakelijk, luchtig boekje voor iedereen die geïnteresseerd is in de Nederlandse taal. Er worden interessante feitjes gepresenteerd over taalverandering en taalhistorie, maar wie op zoek is naar diepgang voelt zich misschien wat tekortgedaan: de analyses blijven een beetje aan de oppervlakte. Toch is het heerlijk om te lezen aan welk taalgebruik ‘we’ ons zo ergeren, ook al heeft het geen enkele zin omdat taal toch wel verandert. Maar ergeren is natuurlijk ook vooral heel lekker. Ik kan niet wachten om over vijftig jaar te lezen welke woorden ons nu weer irriteren.

Vivien Waszink, Kids, koffietjes, comfortzone, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2018.