Psychopolitiek. Neoliberalisme en de nieuwe machtstechnieken
Byung-Chul Han

IFilosofie #14
Tekst: Mark Leegsma

Voor Byung-Chul Han is Hegels Wissenschaft der Logik een strijdkreet. ‘Het begrip is het hogere verband dat A en B omvat en waaruit de verhouding tussen A en B onderbouwd kan worden,’ zo schrijft hij de meester van het Duits Idealisme na, alvorens de aanval op Big Data te openen. Dat zuivere correlaties – tussen bijvoorbeeld facebook-likes, Netflixkijkgedrag en webwinkelbestedingen – langs de hegeliaanse maatstaf een ‘absolute niet-kennis’ blijken te zijn is één ding. Iets anders is het om voor je eigen werk de lat zo hoog te leggen als het ‘hogere verband’ vereist.

Han is zelfbewust genoeg om niet met twee maten te meten. De A, B en C van onze neoliberale markteconomie in tijden van voortschrijdende digitalisering onder één begrip brengen: dat is wat hij wil dat Psychopolitiek waarmaakt. Die belofte inlossen betekent aantonen hoe individuele vrijheid, het neoliberale stokpaardje, omslaat in haar tegendeel: uitbuiting. Het is niet voor niets dat Han de dialectische schouders van de oude meester beklimt.

Byung-Chul Han neemt ons mee ​
op een wandeling langs hedendaagse fenomenen ​
waardoorheen zich een systeem ontvouwt.

Gewiekste macht

Het begrip psychopolitiek poneren en definiëren volstaat niet. Juist de (ver)wording van individuele vrijheid tot uitbuiting maakt de kern van dat begrip uit. We ontkomen er niet aan die wording zelf te doorlopen. Zo neemt Han ons mee op een wandeling langs hedendaagse fenomenen waardoorheen zich een systeem ontvouwt. Het is de verdienste van zijn schrijfstijl dat het flaneren nergens in marcheren overgaat, of de systematiek in een blokkenschema.

Anders dan Foucaults biopolitiek berust psychopolitiek niet op fysiek geweld om de massa te disciplineren. Het neoliberale regime van Han is een ‘gewiekste macht’ die niet de menigte en het moet, maar het individu en het kan target. Ze liket de subjectieve vrijheid die gestalte krijgt in onbegrensde zelfontplooiing, het delen van de identiteit op sociale media, het uiten van emoties en het gamificeren van werk. Ondertussen wordt de objectieve grondslag van vrijheid in de gemeenschap subtiel verdonkeremaand. Han merkt op dat ‘vrijheid van oorsprong bij vrienden zijn betekent’, wat van vrijheid een ‘betrekkingswoord’ maakt. Geruisloos schakelt de psychopolitiek die betrekking uit.

Met Psychopolitiek ​
levert Han een
staaltje ​
kritische theorie van de ​
bovenste plank.

Kritische theorie

Ontworteld en beperkt tot subjectieve karikatuur van zichzelf blijkt vrijheid prima uit te buiten. Han laat zien dat het alles-kunnen van de zelfontplooiing zich in een eindeloze prestatiedruk vertaalt (waarover hij eerder al in De vermoeide samenleving schreef). De emoties zijn evenzeer motivatie om de productiviteit op te schroeven als een bron van consumptieprikkels. En het vrijwillig sharen van onze identiteit op het net bedient een industrie die zich toelegt op het blootleggen van gedragspatronen waarvan we ons als individuen niet bewust zijn. Data-mining is psycho-mining; vandaar het ‘psycho’ in de politiek.

Met Psychopolitiek levert Han een staaltje kritische theorie van de bovenste plank. Hij schept een coherent alternatief, een prisma dat het licht van politiek, economie en samenleving wezenlijk anders en uiteraard kritisch breekt. Daarmee lijkt Han gehoor te geven aan de oproep van Žižek om het ‘Geduld van het Begrip’ te betrachten. De lat lag hegeliaans hoog. Han springt er met verve overheen

1 reactie

1. Democratie als service - iFilosofie - 2 augustus 2018, 16:02 Log in om te reageren

   […] verwijzing naar de huidige golf van burnout, depressie en uitputting ‘niet anders omschreven’. Zette de Duitse filosoof Byung-Chul Han dat thema een paar jaar geleden op de kaart, in Van Oenens betoog lijkt het tot wrange wasdom te zijn […]