De ziel van de marionet. Een zoektocht naar de vrijheid van de mens
John Gray

IFilosofie #14
Tekst: Conny van der Meer

Wie eerder kennis heeft gemaakt met het oeuvre van de Britse filosoof John Gray – in 2014 door Filosofie Magazine geselecteerd voor de G8 van de Filosofie – weet dat zijn ideeën over politiek en menselijk gedrag nogal misantropisch zijn. Zijn nieuwe publicatie De Ziel van de Marionet (The Soul of the Marionette) lijkt dit beeld te bevestigen. In de eerste hoofdstukken maakt Gray ons vertrouwd met zijn opvatting dat de vrije wil en de menselijke moraal illusies zijn, want grotere krachten op biologisch, fysiek en metafysisch niveau bepalen ons gedrag. Aan de hand van voorbeelden en anekdotes laat hij zien hoe dankzij de metafysica, religie en de moderne wetenschap deze misvattingen ontstaan zijn. Hij zoekt vooral de oorzaak bij thema’s als het menselijke vooruitgangsdenken en de idee van de ziel.

Rationaliteit als dubieus 
compliment

Bij zijn relativerende kijk op de mens als rationeel wezen beroept Gray zich graag op de Gaia-hypothese van zijn favoriete auteur James Lovelock die de aarde als een soort superorganisme ziet. De Gaia-hypothese is door Gray al vaker aangehaald en stelt dat organismen samenwerken met hun omgeving om een complex systeem te vormen dat zorgt voor het behoud van het leven op aarde. Deze theorie onderbouwt Grays overtuiging dat mensen gebonden zijn aan hun biologische natuur en dat de menselijke geschiedenis niet progressief maar cyclisch is. Daarnaast worden kunstmatige levensvormen als mogelijke vervanger van de mens als dominante levensvorm op aarde voorgesteld. Volgens Gray bekommert de evolutie zich namelijk niet om eigenschappen als rationaliteit, die volgens moderne denkers typisch menselijk zijn. Deze eigenschap heeft ons zelfs zo veel macht gegeven dat die wel eens de ondergang van de mensheid zou kunnen zijn. Het belang van rationaliteit dat de mens zichzelf toekent en de waardering die we hebben voor wetenschap is een dubieus compliment, want het veronderstelt dat mensen gebeurtenissen niet alleen kunnen begrijpen maar ook kunnen beheersen. Dit is volgens Gray onze manier een sturende hand te ontdekken in de entropie van de geschiedenis en om ons leven betekenis te geven.

Gray maakt ons vertrouwd 
met zijn opvatting
dat de vrije wil
 en de menselijke moraal illusies zijn

Vrij van wil

Iets over de helft van het boek wordt het de lezer dan ook duidelijk dat zijn interesse voor de beestachtige natuur van de mens verder gaat dan een behoefte ons wakker te schudden uit onze humanistische droom. Grays scherpe voorbeelden en provocaties lijken ervoor te pleiten dat onze dierlijke geest ons niet alleen maakt tot wat we zijn, maar ook dat alleen gebrekkige en onwetende schepsels als mensen echt vrij kunnen zijn. Hij legt uit dat vrijheid juist in onze onwetendheid te vinden is, omdat het laten gaan van een diepere betekenis en het stoppen met zoeken naar ‘iets dat aan de touwtjes trekt’ bevrijdend werkt. Zo suggereert Gray dat het chaotische geweld van de Azteken, dat wij graag beestachtig noemen, misschien wel menselijker is dan het bedwingen van gewelddadige impulsen. Het goede leven begint volgens Gray zodra we onze gebreken en onwetendheid aanvaarden en hij raadt ons aan te stoppen met het leven op een dwingende manier betekenis op te leggen.

Wie dacht dat Gray
 pessimistisch is over de toekomst van de mens,
zal verrast worden
 door zijn alternatief
 voor de vrijheid

In het derde deel van het boek ‘Vrijheid voor übermarionetten’ wordt bevestigd dat de vrijheid die hij eerder in het werk leek te ontkennen, wel degelijk voor de mens bereikbaar is. Doordat niet wij zelf maar hogere krachten ons gedrag bepalen, is deze vrijheid echter van een andere soort dan wilsvrijheid. Wie nu nog dacht dat Gray louter pessimistisch is over de toekomst van de mens, zal aangenaam verrast worden door zijn inspirerende alternatief voor de vrijheid waarnaar bijvoorbeeld gnostici streven. Hoewel de ondertitel van het boek (‘Een zoektocht naar de vrijheid van de mens’) het nodige sarcasme kan oproepen, blijkt nu dat er volgens Gray wel degelijk iets voor ons te vinden is. Aan het eind van zijn boek stelt Gray dan ook: ‘Wie er niet naar streeft tot de hemel op te stijgen, kan vrijheid vinden in het vallen naar de aarde.’ De Ziel van de Marionet staat in lijn met het denken dat we al van Gray gewend zijn, maar zal menig lezer verbazen en opnieuw laten nadenken over eigen wilsvrijheid.