Ik vind dat deze column waar is

‘De partij heeft je verteld om de getuigenis van jouw ogen en oren te verwerpen’, schreef Orwell in 1984. Een boek over een dystopie, waar onwetendheid kracht is en waarheid er niet toe doet. Dat klinkt beangstigend, toch?

De politiek van Trump is een van de voorbeelden van post-truth. Dit fenomeen houdt in dat in onze huidige tijd feiten en waarheid gelijkgesteld worden aan meningen en gevoelens. Trump, zwaaiend met zijn Twitterscepter, spreekt de gevoelens van het volk aan om macht te verwerven door waarheid te ontkrachten. Heeft de waarheid al haar waarde verloren?

Tekst: Paul Zevenbergen

Media placebo
Post-truth, verkozen tot woord van het jaar door de Oxford Universiteit in 2016, is een modern fenomeen. Meningen en gevoelens zijn, in de politiek en ook in de samenleving, nu net zo belangrijk als verifieerbare feiten en waarheid. Tegenwoordig lijkt het feit dat de maan 384.400 km van de aarde verwijderd is, evenveel waard te zijn als de mening van mijn tante Truus, die meent dat de maan een hologram is van de NASA. Wat is de reden dat een feit, gebaseerd op talloze data, evenveel waard lijkt als de mening van Truus, gebaseerd op één Facebook artikel?

In de eerste plaats zijn er de sociale media. Door deze media worden twee dingen mogelijk gemaakt, die anders moeilijker waren of langer zouden duren. Ten eerste zorgen sociale media voor directe communicatie. Dit zorgt ervoor dat jij en jouw vriend Kees elke minuut van de dag direct kunnen praten en delen, waardoor artikelen over een hologrammaan zich snel verspreiden. Ten tweede maken sociale media het ook mogelijk om jezelf te omringen met anderen, die jouw opvatting delen. Er ontstaat een bubbel en de personaliserende algoritmes sluiten andere opvattingen effectief buiten. Facebook, Twitter en Reddit maken het eenvoudiger voor ons om een verhaal te accepteren dat beter past bij ons denken, onze gevoelens en onze voorkeuren. Dit noem ik media placebo. Als een grote groep mensen gelooft dat iets dat fout is toch waar is, wordt dat feit voor die groep ook waarheid. Met als ongewenste bijwerking dat een leugen een feit wordt, zodra je niemand meer kent die vraagtekens bij die leugens plaatst. Zoals de Flat-Earthers, die echt geloven dat de aarde plat is. Niet als een provocatie, zoals het spaghettimonster van de Pastafariërs, maar omdat ze echt geloven in ‘alternatieve feiten’. Deze Media placebo is erg schadelijk voor de samenleving. Het zaait verdeeldheid en scheidt onze geesten, omdat het de zoektocht naar consensus de nek omdraait. Zo kan het leiden tot conflict. De objectieve kracht van wetenschap zorgde voor de hoop dat feiten politieke verdeeldheid zou kunnen overwinnen. Maar wanneer wetenschap als politiek wordt geponeerd, is gedeelde grond ver weg. Bijvoorbeeld vaccins en klimaatverandering. Dat zijn beide wetenschappelijke fenomenen, maar ze worden als politiek standpunt gebruikt. Dit zorgt ervoor dat de status van wetenschap eigenlijk verslechtert naar die van politiek. Wanneer argumentatie dus gelijkgesteld wordt aan meningen, ontstaan er breuken in onze samenleving en verdwijnt de kans om deze breuken te helen. Bijvoorbeeld de klimaatsceptici en de klimaatdrammers. Deze groepen staat loodrecht tegenover elkaar, maar er wordt niet geluisterd naar de wetenschappelijke feiten, omdat ze de status van mening hebben. Iets waar we niet naar hoeven luisteren, omdat elk willekeurig mens ze kan formuleren. Hierdoor kunnen deze tegenstellingen nauwelijks meer overwonnen worden.

Politiek LTD
De waarde van feiten is ook afgenomen door de politiek en de economie zelf. Stel je eens een bedrijf voor, Politiek LTD. Dit bedrijf doet het aanvankelijk goed, maar maakt een paar slechte beslissingen. Een poging tot vijandelijke overname zorgt voor verliezen en werknemers worden ontslagen. De aandelen kelderen in waarde en een faillissement nadert. Zo handelde de politiek ook aan het begin van de 21e eeuw. Er was een oorlog in Irak, gebaseerd op weapons of mass destruction, die er helemaal niet waren. Een oorlog, gebaseerd op een onwaarheid, met duizenden dood. Dit soort indringende gebeurtenissen ondermijnen het vertrouwen van mensen in mensen, vooral in politici. Volgens de Veracity Index 2018, zou 62% van de Britten geloven dat een willekeurige man of vrouw op straat de waarheid vertelt, tegenover een 19% van de Britten die geloven dat politici de waarheid vertellen.

Een andere oorzaak van onze huidige situatie is de politieke gelijkstelling van meningen – doordacht of uit de duim gezogen. Dit kan leiden tot onverschilligheid. Meningen die gebaseerd zijn op feiten en veel onderzoek, lijken nu evenveel waard als meningen die gebaseerd zijn op onware Facebook strips. Neem bijvoorbeeld minister Wie bes, die zei dat er ‘allemaal wetenschappers zijn die allemaal dingen beweren. Dat is uiterst waardevol, maar uiteindelijk moeten we in Europees verband zien of dat iets betekent.’ Wat Wiebes hiermee zegt is dat feiten dus alleen waardevol zijn, indien ze geaccepteerd worden door de Europese Unie. Alexis de Tocqueville leert ons dat mensen het nut niet meer gaan inzien van het luisteren naar anderen wanneer elke mening gelijk is. En als we ons niet meer verdiepen in andermansopvattingen en redenaties, kunnen verschillen niet meer overbrugd worden. We blijven vastzitten. Politiek lijkt zinloos. Op die wijze belanden we in de vicieuze cirkel van post-truth.

Geert Wilders op een draak
Door de steeds verdere ontwikkeling van technologie kunnen we weliswaar betere feitencheckers maken, maar ook de bewerkingssoftwares verbeteren snel. Zo is er een nieuwe vorm van videobewerking genaamd deepfake. Deze techniek werkt zo goed, dat je zelfs het gezicht van Geert Wilders kan plakken op iemand die op een draak vliegt. Deze video’s zijn nauwelijks te onderscheiden van originele. Volgens het bedrijf Deeptrace, zijn er nu al rond de 15.000 deepfakes, en die zijn nog te onderscheiden (Brandon, 2019).

Het maatschappelijke probleem van deze deepfakes is dat de grens tussen feit en fictie daarmee nog vager wordt. Wanneer feit en fictie gelijkluidend worden, kan deze vage grens propaganda en manipulatie mogelijk maken. Deze vage grens is problematisch als men nog de waarde van waarheid wil verhogen. Naast de deepfakes zijn er ook nog door AI geschreven artikelen die zowel nepnieuws als echt nieuws kunnen zijn. De technologische vooruitgang heeft dus ook een keerzijde. De vervalsingen die tot nu toe nog herkenbaar waren, worden beter en beter.

Een vroedvrouw van de waarheid
Maar wát kunnen we doen? Waarheid lijkt haar kracht verloren te hebben. Fake en deepfake lijken haar te verdringen. Een overheid kan organen instellen om nepnieuws te bestrijden. Neem bijvoorbeeld de EUvsDisinfo of de Ministry of Truth. Dit biedt echter geen oplossing, maar lijkt eerder censuur en een beperking van de vrijheid van meningsuiting. En deze maatregel zou zelfs de argwaan tegenover de waarheid en politiek versterken.

Toch zijn er oplossingen, al zijn het geen toverdrankjes. Deze kunnen alleen niet komen vanuit de staat. Wij, het volk, moeten in actie komen. Wij moeten terug naar de Socratische agora. Neem bijvoorbeeld de G1000, een burgerraad georganiseerd door Van Reybroeck. Een plek waar mensen met elkaar het gesprek aangaan en weer nuance en het belang van waarheid leren. Bubbels worden hier eveneens doorbroken, door de diverse achtergronden en visies in zo’n raad. Misschien moeten we in ons dagelijks leven ook weer proberen meer het gesprek aan te gaan. Vragen waarom iemand iets vindt en luisteren naar elkaar. Als we met zijn allen de vicieuze cirkel van post-truth willen doorbreken, moeten we ons de les van de wijze Socrates herinneren: ‘wees een vroedvrouw van de waarheid.’