SPECULEREN

iFilosofie #13

Column: Jan Bransen
Video: Paul Troost

De algemene opinie kan soms verrassend wispelturig en instabiel zijn. Dat vind ik vandaag wel lastig, want vandaag – 4 maart 2015 – wordt deze videocolumn opgenomen op hetzelfde moment dat in heel Nederland studenten universiteiten bezetten. Maar deze column zal pas eind april online beschikbaar komen. En misschien zelfs pas in mei. Wie weet waar we het dan over hebben?

Zal het in mei 2015 inmiddels gemeengoed zijn dat vandaag de revolutie is begonnen en dat het rendementsdenken eindelijk uit de universiteiten (en de hele samenleving) verbannen zal worden? Zal nu werkelijk alles anders worden? Of zullen we allang vergeten zijn wat het ook al weer was waar die paar studenten zich op 4 maart zo druk over maakten?

Ik heb geen flauw idee.

Maar wat ik wel weet is dat deze column pas over een week of zes te zien zal zijn en daarna nog tijdenlang op internet zal rondhangen. Mijn opdracht op dit moment is daarom dat ik iets zinnigs zal moeten kunnen zeggen over vandaag waarvan de betekenis later pas gehoord en ingezien zal kunnen worden.

Dat is dan wel weer een mooi filosofenkunstje. Het heet speculatie. Om uit te leggen wat dat is, en ook om een beetje aan speculatie te doen, ga ik drie verschillende manieren onderscheiden.

Speculatie is een mooi filosofenkunstje:
iets zinnigs zeggen waarvan
de betekenis pas later gehoord wordt

De eerste manier is de wetenschappelijke. Speculeren wordt dan een beetje denigrerend beschouwd als onwetenschappelijk pretenderen de toekomst in te kunnen kijken. Als je geen wetenschappelijk verantwoorde methode hebt en geen wetenschappelijk onderbouwd model van de werkelijkheid, dan is jouw hypothese pure speculatie. Niet meer dan een wilde gok. Gebruik je wel een wetenschappelijk onderbouwd model dan kun je het speculeren vervangen door een gefundeerde voorspelling. Natuurlijk klinkt dat mooi. Maar het werkt alleen als je je kunt beperken tot een klein brokje werkelijkheid dat zich op het moment in een stabiele toestand bevindt. Heel veel materiaal bevindt zich meestal in zo’n stabiele toestand. En daardoor kunnen technici zoiets prachtigs ontwerpen als een nieuw universitair gebouw dat, ook in Groningen, opgewassen is tegen aardbevingen en andere onvoorspelbare krachten. Maar de universitaire gemeenschap bevindt zich op dit moment helemaal niet in een stabiele toestand. En bovendien hebben we nog lang geen wetenschappelijk goed onderbouwd model van het menselijk gedrag in een universitaire context. Dus als ik over vandaag wil speculeren kom ik niet ver met een wetenschappelijk gefundeerde voorspelling.

De tweede manier is een economische. Speculeren is dan het nemen van een risico in een vrije markt. Je weet niet waar mensen later veel geld voor zullen willen betalen, maar je neemt het risico dat een bepaald product dat jij op dit moment goedkoop kunt bemachtigen, later veel waard zal zijn. Echt en eerlijk speculeren doe je zonder voorkennis en dit lijkt de beste route: probeer te ontdekken wat je vandaag gemakkelijk en goedkoop te pakken kunt krijgen en ga vervolgens de anderen beïnvloeden door middel van wat tegenwoordig persuasieve communicatie heet, om bij hen het verlangen op te wekken naar dat wat jij inmiddels al goedkoop te pakken hebt gekregen. Op deze manier spreidt een economische speculant zijn risico’s over twee talenten. Misschien heeft hij een goede neus voor dat wat op dit moment goedkoop is. En zo niet dan heeft hij misschien wel een talent om anderen aan te praten dat ze graag zouden willen hebben wat hij al heeft. Deze vorm van speculeren werkt alleen in een context van schaarste. Ik denk echter dat de universitaire wereld vooral een wereld van overvloed is. Er zijn te veel studenten, er zijn te veel onderzoeksmiddelen, er zijn te veel publicaties. Er is maar één schaarste: tijd. Maar tijd is niet verhandelbaar. Tijd is niet te koop. Tijd wordt volkomen eerlijk door het universum aan iedereen in gelijke mate en in hetzelfde tempo verstrekt. Een tekort aan tijd kan daarom alleen maar aangepraat zijn, het gevolg van een foute manier van denken, een denken, precies, in termen van economisch rendement. Als het over D e Nieuwe Universiteit gaat heeft de economische speculant niets relevants te melden.

Blijft over de derde manier van speculeren, de filosofische. Hegel is hier de grote held, maar de kracht van speculatie laat zich losmaken van Hegels ambitie om de mensheid aan het front van de tijd vooruit te helpen. Over die ambitie had ik het al in een eerdere videocolumn. Filosofisch speculeren is een poging om de betekenisinhoud van een begrip te benutten om een argument voor verandering te ontwikkelen. Dat klinkt heel abstract, maar hier is een heel concreet voorbeeld. De studenten die overal in Nederland op dit moment actie voeren verkennen het begrip universiteit . Zij proberen duidelijk te maken dat het tot de inhoud van dat begrip behoort dat het om een gemeenschap gaat die de grenzen van ons weten probeert te verleggen. Dat impliceert dat het om grenzen gaat waarvan we in feite niet weten waar die liggen. In een universiteit weet met andere woorden niemand wat we – als collectief – niet weten. Dat impliceert van alles, onder andere dat er in echt universitair onderwijs niet gewerkt kan worden met vastliggende eindtermen en leerdoelen. Daar schreef ik al eens een bozig artikel over. Maar het impliceert ook dat de docenten samen met de studenten die grenzen van het weten verkennen, en dat het best wel eens de studenten zouden kunnen zijn waar de docenten het meest van leren. De studenten proberen ons als het ware te herinneren aan de belofte die het begrip universiteit impliceert. En zij proberen duidelijk te maken dat het rendementsdenken en de bijbehorende bestuurslagen niet thuishoren op een universiteit. Dit heet speculeren omdat de demonstrerende studenten uit het begrip proberen te trekken wat zich in dat begrip nog niet voldoende helder heeft gearticuleerd. Zij doen aan speculatie door aan begripsverheldering te doen. Dat is Hegel op zijn best, en daar schreef ik lang geleden ook al eens een artikel over, getiteld Zoeken naar de Juiste Woorden.

Filosofisch speculeren is een poging om de betekenisinhoud
van een begrip te benutten om een argument
voor verandering te ontwikkelen.

Ik wil samen met al die studenten vandaag graag zoeken naar de juiste woorden om de belofte die het begrip universiteit impliceert, te articuleren en daarmee een plan zichtbaar te maken voor een drastische hervorming van wat de universiteit helaas geworden is. Of vandaag als keerpunt de geschiedenisboeken in gaat, dat weet ik niet. Dat is een vorm van speculatie die een wilde gok blijft. Als econoom zou ik daar mijn geld niet op inzetten. Als wetenschapper zou ik niet weten hoe ik dat uit mijn model zou kunnen halen. En als filosoof interesseert het me niet.

Als filosoof interesseert het begrip universiteit mij enorm. En we zullen allemaal alle dagen van ons verdere leven nodig hebben om de inhoud van dat begrip verder te verhelderen en om die reflectief lerende gemeenschap verder te helpen realiseren. Laten we daar vandaag mee beginnen. Of dat nu 4 maart is, 29 april, of 26 juni. Eén datum is de goede: vandaag. Als jij deze column leest.