IETS NIEUWS VAN DE FOUTE FILOSOOF
Event. Filosofie van een gebeurtenis
Slavoj Žižek
Tekst: Mark Leegsma
Ze lagen hem in de mond bestorven, de woorden waarmee Jesse Klaver in mei zijn aantreden als leider van GroenLinks kracht bijzette: ‘De Nederlanders verlangen naar iets nieuws, wij gaan Nederland veranderen.’ Een paar maanden later zocht Simone van Saarloos in Zomergasten telkens het ‘ongemak’ op waarmee een ‘ontmoeting’ buiten vertrouwde kaders gepaard gaat. Iets nieuws, verandering, ongemak, ontmoeting: met dergelijke uitdrukkingen verklaarde zowel Klaver als Van Saarloos dat er iets te gebeuren staat, zo niet al aan het gebeuren is.
Niets is echter zo gratuïet als beweren dat er ‘iets gebeurt’. Daarom is Event van Slavoj Žižek in ieder geval een tijdige publicatie. In zijn jongste boek gaat het de Sloveense filosoof er namelijk om hoe we de nochtans vage intuïtie van een gebeurtenis op begrip kunnen brengen. De pregnante vraag daarbij is hoe een ‘voorval dat geen afdoende reden heeft’ überhaupt mogelijk is.
Žižek, bij een groot publiek bekend als postmoderne clown die schunnige moppen tapt, in het wilde weg over Lacan lult en dat filosofie noemt, slaat in Event een verrassend nuchtere toon aan. Toegegeven, al in zin twee gaat het over de vagina van Britney Spears. Dat laat onverlet dat de – spaarzame – seksuele grappen geen onzin zijn. Hetzelfde geldt voor Žižeks betoogtrant als zodanig, al lijkt die niet meer dan één lange omweg. (Ook Event is opgezet als een reis langs verscheidene ‘stations’.) Dat Žižek zelden direct to the point komt, is filosofisch en in het bijzonder hegeliaans gemotiveerd. Om het in aristotelische termen te stellen zijn wij modernen, verstoken van enige kennis van Oorsprong en Doel van substanties, aangewezen op de accidenten. Bij gebrek aan iets beters zijn het de ‘foutjes’ die tellen.
Zo verklapt de vorm van Event veel over de inhoud: gebeurtenissen zijn zulke foutjes. Dat wil echter niet zeggen dat elk foutje een gebeurtenis inluidt. Een onthutsende flits van schoonheid in een ander opvangen maakt nog geen liefde, evenmin als een politieke crisis een revolutie ontketent, weet ook Žižek. Wat niet mag ontbreken is een besef van de mogelijkheid van zulke foutjes, of paradoxaal gesteld: van het feit dat niets reeds als feit vastligt. Dat wijst erop dat (morele) keuze en subjectiviteit onvermijdelijk de realiteit tekenen. In weerwil van de zelfloosheid die boeddhisme en neurowetenschap verkondigen, kan dit foutje niet worden verholpen. Daarom verklaart Žižek subjectiviteit zelf tot de gebeurtenis bij uitstek.
Žižek, bij een groot publiek bekend als postmoderne clown,
slaat in Event een verrassend nuchtere toon aan.
Uiteraard zou een begrip van de gebeurtenis inconsistent zijn als het boven en buiten de voorvallen van onze eigen tijd stond. Gelukkig is de vraag, wat er nu wel of niet gebeurt, koren op Žižeks molen. Wanneer hij de huidige monetaire en humanitaire crises in de EU aankaart, is zijn antwoord er niet een van een revolutionair subject dat, desnoods met geweld, ‘doet wat noodzakelijk is’ om schoon schip te maken. Hij situeert de gebeurtenis – wat heet: de fout – een stap eerder, in het dreigende falen van de EU als ethische gemeenschap. De ware crisis is er een van morele subjectiviteit. Dat brengt Žižek tot een opmerkelijke conclusie: in zoverre het gezin de hoeksteen van de ethische gemeenschap vormt, is de Europese crisis au fond de crisis in de liefde, van het sleetse romantische ideaal tot de vermarkting van seks. Als die analyse iets verduidelijkt, dan wel dat Žižeks ‘foute’ grappen de kern van de zaak (althans zoals hij die ziet) raken.
Met Event heeft Žižek een boek afgeleverd dat aan de ene kant typisch Žižek is. Aan de andere kant verbaast het echter door zijn strakke opzet en toegankelijke stijl. Op de vraag hoe de gebeurtenis (nu) mogelijk is, geeft Event een helder antwoord waar amper een woord lacaniaans bij is. Wie geen genoegen neemt met de vaagheid van ‘iets nieuws’ en Hegels woord dat ‘de fout de angst voor de fout is’ ter harte wil nemen, kan bij deze Sloveense nieuwe dus zijn hart ophalen.
