Het mediterende brein

De afgelopen tijd zijn mindfulness en meditatie steeds meer ingeburgerd. Cursussen, zelfhulpboeken en retraites zijn alomtegenwoordig. Mindfulness lijkt iets magisch te zijn, iets mysterieus dat de oplossing kan vormen voor problemen die we in de huidige prestatiemaatschappij ervaren, zoals burn-out, depressie, stress en angsten. Zweverig is het al lang niet meer en je hoeft er ook geen boeddhist voor te worden. Maar hoe effectief is mindfulness eigenlijk? En wat gebeurt er met je hersenen als je mediteert? James Kingsland, wetenschapper en journalist, ging op zoek naar het antwoord.  

Tekst: Francien Homan

Siddhartha’s brein opent met schokkende cijfers: wereldwijd zullen 450 miljoen mensen op een moment in hun leven een psychisch probleem of gedragsprobleem ervaren. En in het Verenigd Koninkrijk krijgt één op de vier mensen ooit te maken met een psychische crisis, bijvoorbeeld een angststoornis of depressie. Vaak is het nog taboe om over psychische problemen te praten, maar ze zijn alomtegenwoordig. De WHO voorspelt zelfs dat depressies in 2030 de hoogste ziektelast voor de hoogontwikkelde economieën zullen vormen. Dat is niet mis. Maar we kunnen er iets aan doen. We kunnen voorkomen en genezen. En dat allemaal door af en toe even te stoppen met iets wat we allemaal veel te veel doen: denken.

Mensen zijn erg goed in denken. We schatten situaties in en beoordelen ze. We kunnen terug naar het verleden, of plannen maken voor de toekomst. Ons probleem is echter: we doen het altijd. Ga eens bij jezelf na. Hoe vaak ben je echt met je volle aandacht bij waar je op dat moment mee bezig bent? Zijn je gedachten tijdens het lezen van dit stuk al een paar keer afgedwaald?

In een Harvard-experiment moesten proefpersonen via een app een paar keer per dag invullen wat ze aan het doen waren, waar ze aan dachten en hoe ze zich voelden. Wat bleek? Bijna de helft van de tijd dachten de deelnemers aan iets anders dan aan wat ze aan het doen waren. En ze gaven aan minder gelukkig te zijn wanneer hun geest afdwaalde. Afdwalen betekent namelijk vaak zorgen maken over de toekomst, of piekeren over het verleden. Of over alles wat we nog niet hebben en wat we nog willen.

Pillen slikken of mediteren? 

Tweeënhalf duizend jaar geleden was er een jonge prins die ook niet tevreden was. Hij leefde in rijkdom, maar nooit waren al zijn wensen vervuld. Hij gooide zijn leven rigoureus om en werd asceet, wat bijna zijn dood werd. Op een dag, toen hij onder een boom zat te mediteren, ontdekte hij het geheim van verlichting, het einde van menselijk lijden. De prins Siddharta werd vanaf toen bekend als de Boeddha, de ontwaakte. Wat is nu dat geheim? Mindfulness: in het nu leven met een niet-oordelende, medelevende houding tegenover je fysieke en mentale ervaringen.

Eeuwen na Boeddha’s moment van verlichting worden mindfulness en meditatie nog steeds veel beoefend. Wat doet het nu eigenlijk met ons brein en ons lichaam? Kingsland biedt een rijk overzicht aan allerlei verschillende onderzoeken naar de effecten van mindfulness en meditatie. Zo vertelt hij dat fMRI-scans aantonen dat al na 8 weken mindfulnessmeditatie zichtbare veranderingen in het brein van een beginneling kunnen worden waargenomen. Een ander onderzoek liet zien dat mindfulness op lange termijn betere resultaten opleverde bij de behandeling van alcoholverslaving dan cognitieve gedragstherapie. En een onderzoek van Segal et al. naar cognitieve therapie gebaseerd op mindfulness wees uit dat mindfulness net zo effectief kan zijn als antidepressiva bij een depressie.

Mindfulness betekent in het nu leven met een niet-oordelende, medelevende houding tegenover je fysieke en mentale ervaringen

Met een neurowetenschappelijke bril kijkt Kingsland naar wat er nu precies gebeurt in ons lichaam wanneer we mediteren. Zo’n wetenschappelijke onderbouwing is overtuigend en biedt de scepticus bewijs voor de werking: als die en die neuronen vuren, verandert het lichaam zus en zo, en daardoor voel je je rustiger. De wetenschappelijke verhandelingen worden afgewisseld met het levensverhaal van Siddharta en zijn volgelingen, waarmee het geheel meer kleur krijgt en gaat leven.

Denken en ervaren 

Siddhartha’s brein moet het taboe op psychische problemen wegnemen en laten zien dat mindfulness hier een mogelijke oplossing kan zijn door bewijzen te leveren voor de werking ervan. Kingslands doel is om een goede wetenschappelijke onderbouwing te geven van mindfulness en de zoektocht naar spirituele verlichting, of optimaal psychologisch welbevinden. Hier is hij zeker in geslaagd, al hij is misschien een beetje enthousiast geweest in het aantal onderzoeken dat hij presenteert. De lezer wordt overspoeld met feiten, cijfers en achtergrondinformatie bij de onderzoeken, en daarbij een rijke schare aan onderwerpen, zoals de evolutie van de mens, de illusie van het Zelf, de vraag wat bewustzijn is, wat verslaving precies inhoudt en hoe ons brein werkt.

Toch blijft het boek boeien en biedt het een heldere kijk op meditatie en mindfulness. Als je het uit hebt, heb je het idee dat je jezelf een beetje beter begrijpt, of in ieder geval je brein en het effect van je gedachten op jouw ervaring van de wereld. Belangrijkste les: je hoeft niet overal een oordeel over te hebben en je hoeft niet telkens mee te gaan in de wervelwind van je gedachten. Blijf mindful en bewust, en heb aandacht voor het hier en nu. We zullen waarschijnlijk niet allemaal verlichting bereiken, maar mindfulness maakt ons in ieder gevalt allemaal verlichting bereiken, maar het maakt ons zeker een beetje gelukkiger.

James Kingsland: Siddhartha’s brein. Waarom mediteren goed is voor je hersenen. Ambo|Anthos, 2016

[Streamer]