HET LITERAIRE INZICHT
Literaire werken bekeken met een filosofische blik
Tekst: Leon Heuts
Video’s: Sadije Bunjaku / Thomas Heij
Filosofie beschrijft en analyseert de wereld, maar schiet daarin soms tekort. Daar kan de filosofie kan veel leren van literatuur. Waar filosofie beschrijft, daar neemt de literatuur je mee in de levens en gevoelens van anderen. Maar hoe kunnen filosofie en literatuur elkaar precies versterken?
Van Stoïcijnse filosofen leer je bijvoorbeeld hoe je om moet gaan met wraakgevoelens, maar de tragedie Oresteia laat je echt voelen hoe het is om wraak te nemen. Ook thema’s als het feminisme, de multiculturele samenleving, liefde en vriendschap kun je filosofisch en literair benaderen.
Aischylos – Oresteia
Hoe komen we uit een keten van wraak en vergelding? In de Griekse tragedie Oresteia lijkt de situatie uitzichtloos. Orestes wordt achtervolgd door de verschrikkelijke wraakgodinnen, nadat hij zijn moeder heeft omgebracht. Die moord was een wraakactie, omdat ze zijn vader doodde. Als de wraakgodinnen de moord op de moeder niet kunnen wreken, dreigen ze met grootschalige rampen. Aischylos biedt in het stuk een uitweg voor deze cyclus van bloedwraak: Athena, godin van wijsheid, verklaart Orestes onschuldig. Maar belangrijker nog: ze weet de wraakgodinnen ervan te overtuigen dat er ook voor hen plek is in een nieuwe, op rede gebaseerde rechtsorde. Het is filosofisch interessant dat zelfs de godinnen van wraak deze nieuwe rechtsorde ter wille zijn. Ze hoeven niet te worden bestreden – ze kunnen met argumenten worden overtuigd. De rede blijkt krachtiger dan het zwaard. Tegelijkertijd heeft de nieuwe orde zijn prijs. Athena acht de dood van de vader belangrijker dan die van de moeder – daarom gaat Orestes vrijuit. Meerdere commentatoren zien in het stuk een rechtvaardiging voor de onderdrukking van vrouwen.
Franz Kafka – Het Proces
Inlichtingendiensten als de NSA verzamelen ongehoorde hoeveelheden data en leggen verbanden met behulp van ingewikkelde algoritmen. Maar wat zeggen die verbanden? Er kan toevallig een correlatie zijn tussen twee verschillende brokjes informatie, zonder een diepere betekenis. Verschillende rechtsgeleerden waarschuwen dat
door puur toeval onschuldigen verdachten kunnen worden. Het doet denken aan Het Proces
van Franz Kafka, waar hoofdpersoon K. wordt gearresteerd zonder dat hij iets kwaads heeft gedaan. De roman legt het gevaar bloot van procesmatige, anonieme informatieverwerking.
Iets of iemand moet het proces tegen K. in gang hebben gezet, maar het lukt K. niet om zijn naam te zuiveren. Hij wordt uiteindelijk afgemaakt ‘als een hond’. Beter nog dan 1984 van George Orwell voorspelt dit werk de werking van modern totalitarisme. Er is in Het Proces geen Big Brother, slechts anonieme processen. De wereld is als de onze, ogenschijnlijk is er alle vrijheid, maar een willekeurige handeling kan de aanzet zijn tot een onontkoombaar proces. Gershom Scholem omschrijft dit ‘proces’ als een ‘wet die wel geldt, maar geen betekenis meer heeft’.
Fjodor Dostojevski – De idioot
Is er nog een Messias denkbaar die ons verlost van het kwaad en ons op het pad van het goede brengt? Elke boodschap van verlossing – hoe goed bedoeld ook – leidt tot verschillende interpretaties, conflict en oorlog. De hoofdpersoon uit De Idioot – prins Myshkin – heeft geen boodschap. Hij is onschuldig, puur, kinderlijk. Hij taant niet om geld en macht en helpt zonder bijbedoeling. De figuur van prins Myshkin belichaamt het idee van Dostojevski over de Messias: iemand die tot zijn einde geen besef heeft dat hij een verlosser is, en juist daarom onvoorwaardelijke liefde kan geven. Hij vraagt immers niks van je, hij geeft alleen maar. Walter Benjamin legt in een essay over De Idioot het verband met het Jiddische schlemiel, de onnozelaar die door zijn onwetendheid niet door corruptie is aangetast. Hij is vaak een komisch figuur en praat vaak niet of moeilijk – als een klein kind. Ook in de twintigste eeuw duikt de schlemiel op. Denk aan de zwerver van Charles Chaplin, maar ook het robotje Wall-E in de gelijknamige animatiefilm van Pixar.
Deze titels maakten onderdeel uit van de herfstweek Het Literaire inzicht (2014) waarvoor Leon Heuts dertien essays publiceerde over de werken die tijdens die herfstweek aan bod kwamen. De week wordt mogelijk herhaald, kijk hier voor het volledige programma van de ISVW.
