HET KUNSTWERK ALS BOEK OM TE FILOSOFEREN
De boeken van Els ter Horst
Tekst: Arthur d’Ansembourg
Docent Basisopleiding Esthetica en Kunstfilosofie
Er is weer een boeiende selectie van kunstwerken te
zien in de foyer van het ISVW. Tekeningen, schilderijen, collages, snijwerk en een aantal kunstenaarsboeken van Els ter Horst. Haar mooi vormgegeven boeken
vindt je niet aan de wand in de foyer, maar in de glazenboekenkast bij de ontvangstbalie. Ik dacht altijd dat boeken bedoeld waren om geschreven verhalen, ideeën of informatie over te dragen, maar hier zien we het boek
in de vorm van een prachtig esthetisch object.
Ik verbaas me altijd weer over kunstenaars die hun werken niet alleen aan de wand exposeren, maar ook in de vorm van een boek presenteren. Het is een heel eigen minder bekend genre, dat ontstond in de 2de helft van de 20ste eeuw en sindsdien een ontwikkeling heeft doorgemaakt. Het is me niet helemaal duidelijk wat het ontstaan van dat genre zegt over de situatie waarin wij, de filosofie en de kunst zich bevinden. Wel roept het allerlei vragen op over de relatie tussen de geschreven tekst en het visuele beeld.
We weten immers dat Plato ons ervoor waarschuwde om het boek vooral niet uit handen te geven aan de beeldende kunstenaars. Hij gebruikte sowieso liever het gesproken woord om zijn gedachten over te dragen. Het was volgens hem beter in staat om de toehoorder bij de waarheid te brengen. Aangezien de auteur van een geschreven tekst in principe afwezig is en geen toelichting kan geven, blijven zijn woorden vatbaar voor uiteenlopende interpretaties. Om dat nadeel van het geschreven woord uit de weg te gaan, koos Plato ervoor om zijn opvattingen in dialoogvorm te presenteren. Zo bleef het geschreven woord dichter bij de levendigheid van het gesproken woord en in de nabijheid van de oorspronkelijke gedachte.
Dat alles wel met een stevige advies om het schrijven van boeken onder de controle van de filosofen te stellen. De beeldende kunstenaar was volgens hem iemand die niet in staat was zijn verstand te gebruiken. Hij ging uit van de waarneming en kwam nooit verder dan het produceren van schaduwen van schaduwen van ideeën. Als het beeld al een functie kon hebben, dan moest het een dienende functie hebben. Vandaar dat we na Plato in de christelijke middeleeuwen vooral kunstwerken zien die in dienst staan van het boek en dan met name het Heilige boek. Gaandeweg zal de kunst zich echter bevrijden van deze dienende functie en zal zij met name in de 20ste eeuw autonoom worden.
We kennen allemaal de abstracte werken van Mondriaan en andere grote meesters van onze tijd die werken maken waarvan wordt gezegd dat ze bedoeld zijn als een onderzoek van het medium. De kunstenaar gebruikt lijn en kleur niet als middel om de werkelijkheid weer te geven, maar hij onderzoekt de werking van horizontale en verticale lijnen. Ook vraagt hij zich af wat er met het evenwicht in zijn compositie gebeurt indien een rood vlakje naast een blauw vlak wat groter of wat kleiner wordt gemaakt. Het is een project dat men heel goed aan de muur kan hangen en men heeft het boek daarvoor echt niet nodig. Vaak wordt zelfs uitdrukkelijk afgeraden een boek bij de hand te nemen om na te gaan wat de maker zou bedoelen met het kunstwerk.
De kunstenaarsboeken van Els ter Horst en anderen suggereren het bestaan van een heel andere ontwikkeling waarin de kunstenaar zich niet meer probeert te ontworstelen aan de dominantie positie van het boek in de westerse cultuur. In plaats daarvan wordt het boek opgenomen als een geschikt medium om het beeld te presenteren. Ik weet niet
wat de betekenis daarvan is, maar wat me opvalt is dat deze ontwikkeling plaats vindt in een tijd dat het gedrukte boek bezig is te verdwijnen. Het wordt door de digitale media verdrongen naar de marge van onze leefwereld en vervangen door een E-book. Het handige van dat medium is dat ik de benodigde informatie snel en efficiënt kan vinden met een zoekwoord. Dergelijke zoekwoorden zijn noodzakelijk om grote informatie stromen te verwerken. Daarmee ontstaat een tendentie in de richting van een nieuwe manier van lezen die snel en efficiënt wil zijn. Het traditionele boek nodigde daarentegen uit tot een manier van lezen die langzaam, diepgaand, individueel en beschouwend was.
Met dat deze manier van lezen dreigt te verdwijnen, ontstaat een leegte die ruimte biedt aan het kunstenaarsboek. Het is iets om even lekker voor te gaan zitten en de beelden rustig op zich in te laten werken. In het kunstenaarsboek On both sides (2013) van Els ter Horst treft men twee intieme portretten aan weerszijden van een anonieme buitenwereld. Het zijn beelden die niet alleen iets laten zien, maar ook filosofische vragen oproepen, zoals dat ook het geval is met de werken die te zien zijn in de foyer, de gangen en de eetzaal. Daar in de werken aan de wand komen allerlei vragen op ons af over de ervaring van de geleefde ruimte, de rol van de herinnering in de waarneming en de plek van de mens in de wereld.
