HENRI BERGSON / ESSAYS OVER BEWUSTZIJN EN VERANDERING
iFilosofie #8
Tekst: Paul Troost
De Franse filosoof Henri Bergson (1859-1941) is vooral bekend door zijn hoofdwerk L’ Évolution créatrice. In zijn latere essays herneemt Bergson de thema’s van zijn hoofdwerk: wat is verandering, wat is leven en levenskracht, wat is tijd en wat is bewustzijn? Ook bespreekt hij hoe het mogelijke en het werkelijke zich tot elkaar verhouden. Dit gedachtegoed is bijeengebracht in Essays over bewustzijn en verandering. De essays verschijnen hiermee voor het eerst in een Nederlandse vertaling. De grootste uitdaging van de moderne mens in de 21e eeuw is de omschakeling naar een duurzame samenleving.
Aangezien het duurzame het woord duur in zich draagt, is het de vraag of deze omschakeling mogelijk is indien we niet weten wat het woord duur betekent. Een wereld waarin we te maken hebben met een versneld verbruik van grondstoffen en producten brengt immers met zich mee dat de dingen een steeds korter bestaan is gegund. Hun bestaan is van korte duur en men kan zich afvragen hoe we hun opnieuw de duur kunnen geven die hun toekomt. Met het oog daarop is het zinvol om zich te realiseren dat het woord duur van het werkwoord duren komt en dat brengt ons bij het eeuwenoude probleem van de tijd. Dit probleem van de tijd als duur is het centrale thema in de filosofie van Bergson. Het speelt niet alleen een rol in de uitdagingen waarmee wij in dit tijdperk worden geconfronteerd, maar het is tegelijk iets waar we altijd en overal mee te maken hebben en waartoe we ons op verschillende wijzen kunnen verhouden.
In de vertaling van de teksten die in deze uitgave bijeen zijn gebracht blijkt al gauw dat Bergson van mening is dat dit probleem van de tijd als de duur een complexiteit met zich meebrengt die de mogelijkheden van het denken van een enkele filosoof te boven gaat. Meer dan eens presenteert hij het ontstaan van een adequate filosofie van de duur als een gemeenschappelijke onderneming en nodigt hij zijn lezers uitdrukkelijk uit om daar aan mee te werken. In zijn De scheppende evolutie (1907) benadrukte hij dat de ware wijsbegeerte zich enkel kan vormen “door de gezamenlijke en steeds vruchtbaarder wordende inspanning van vele denkers, en ook opmerkers, die elkaar aanvullen, verbeteren en terechtwijzen” (SE 29). In een lezing over Hoe verandering wordt waargenomen (1911) spreekt hij opnieuw de hoop uit dat “we een filosofie zullen ontwikkelen waar iedereen aan mee zal werken en waarover allen het eens kunnen zijn” (HVW 2). Deze oproep tot een gezamenlijke inspanning wordt opnieuw uitgesproken in Bewustzijn en leven (1911). Er bestaat in de filosofie geen grondregel waaruit alle oplossingen op wiskundige wijze kunnen worden afgeleid. Wel beschikken we over een aantal feitenreeksen die tot waarschijnlijke conclusies kunnen leiden. Indien de waarschijnlijkheden zich opstapelen kunnen we het gevoel hebben dat we op weg zijn naar zekerheden die we kunnen benaderen door “…de welgemeende inspanning te bundelen. Want de filosofie zal dan niet langer een constructie zijn, het systematisch opgebouwde product van een enkele denker. Zij zal toevoegingen, correcties, aanpassingen bevatten en daar ook permanent om vragen” (BL 3).
Als we kijken naar de geschiedenis van de filosofie van de 20e eeuw dan zien we dat grote denkers zoals Heidegger, Merleau-Ponty, Gadamer, Levinas en Deleuze eveneens een centrale positie toekennen aan het probleem van de tijd. Ze grijpen daarbij terug op de bevindingen van Bergson en we kunnen constateren dat zijn oproep om mee te werken aan een filosofie van de tijd als duur niet onbeantwoord is gebleven. Telkens weer hebben zij er naar gestreefd om een zinvolle bijdrage te leveren aan de uitwerking van een probleem waarvan Bergson – met de voor hem kenmerkende bescheidenheid – benadrukt dat dit het denken van een enkele denker te boven gaat. Hoog tijd voor een bezinning op de verschillende wegen die het denken over de tijd sinds Bergson heeft bewandeld. Een dergelijk omvattend project kan echter enkel beginnen bij Bergson zelf en in dat opzicht zijn de hier bijeengebrachte teksten bijzonder handzaam. Zij zijn enerzijds geschikt voor een kennismaking met zijn denken over de tijd als duur en anderzijds bieden zij aanknopingspunten om enkele daaraan verwante thema’s in zijn denken nader te preciseren.
Gebruikte Afkortingen
- SE = Scheppende Evolutie
- HVW = Hoe verandering wordt waargenomen
- BL = Bewustzijn en leven
