Tekst & video: Mark Leegsma

Het ongedachte leven is geen leven voor de mens, schreef Plato pak ‘m beet tweeënhalf millennium geleden. Toch denken we strikt genomen pas anderhalve eeuw na over ‘het leven’. Toe​
gegeven, dit contrast is aangedikt voor het effect – en toch verre van​
onwaar.

De zin van een (mensen)leven als persoonlijk geheel kon namelijk zijn vanzelfsprekendheid pas verliezen toen in de negentiende eeuw, op de leest van het natuurwetenschappelijke, atomistische wereldbeeld geschoeid, de ‘menswetenschappen’ opkwamen. Wilhelm Dilthey in Duitsland, Henri Bergson in Frankrijk en William James in de VS ontwaarden in die verwetenschappelijking van het leven een filosofisch probleem. In hun werk schoot wortel wat we vandaag ‘levensfilosofie’ noemen.

Tegelijk is filosoferen over het leven zo oud als filosofie zelf; dat is het minste wat Plato boekstaaft. Wel kwam het Griekse denken over menselijk leven tegen een heel andere achtergrond van vragen en vanzelfsprekendheden tot stand. Voorop stond de ethische vraag naar het goede leven zoals Aristoteles die stelde. Voor de Stoa was dit thema zo mogelijk nog beslissender. De stoïsche school beschouwde de mens immers niet alleen als zoön politikon; nee, hij maakte integraal deel uit van de kosmos. Fysica ging naadloos over in ethiek, een fusie van is en ought die de meeste moderne wenkbrauwen zou doen fronsen.

Grieks en modern

De klassieke vraag naar het goede leven en de moderne naar de zin ervan horen slechts bij de gratie van een naam, levensfilosofie, bij elkaar; en namen garanderen op zichzelf geen inhoudelijke verbintenis. Het zou best kunnen dat twee volstrekt verschillende filosofieën het slechts per analogie over ‘hetzelfde’ leven hebben. Voor het existentialisme à la Heidegger en Sartre was de scheiding tussen zin en moraal inderdaad een gegeven. De fundamentele intuïtie die Arnold Ziegelaar daarentegen drijft is dat klassiek en modern, moraliteit en betekenis, in één enkele zin tot het leven behoren. Gevraagd is dan een levensfilosofie die eenduidig het Griekse en het post-christelijke, moderne denken omvat. Ziegelaars debuut Aardse mystiek: Inleiding in de filosofie van de verwondering is daarvan de eerste, ambitieuze proeve.

Van kosmos naar natuur

Voor Ziegelaar lijkt de sleutel tot de eenduidige grond van goede en zinvolle ‘levensvoering’ gelegen in de relatie van de mens tot het ‘omringende’. Die relatie is er in vier eeuwen van moderne filosofie namelijk bekaaid van afgekomen. Het typische beeld dat uit die filosofie oprijst is dat van een mens die, afgezonderd in zijn ‘bovenkamer’, alleen via ‘media’ – dat wil zeggen: de ervaring! – met de wereld in contact staat. Wat Ziegelaar betreft is het hoog tijd voor een herbezinning op die relatie. Een herwaardering van wat ervaring eigenlijk is kan dan evenmin uitblijven.

Ziegelaars debuut is een ambitieuze proeve
van een levensfilosofie
die het Griekse en het moderne denken omvat

Dat de mens is opgenomen in een groter geheel was zoals gezegd één van de bepalende gedachten van de Stoa. Een kosmische harmonie valt echter niet naar onze tijd te transplanteren. Met een verwijzing naar Kant, die in Aardse mystiek vaak een goede gesprekspartner blijkt, legt Ziegelaar uit waarom. Voor de Grieken in het algemeen en de Stoa in het bijzonder zijn de dimensies van ruimte en tijd inherent betekenisvol: ruimte is plek en tijd is geschiedenis. Daar staat de moderniteit tegenover, die ‘axiomatisch’ de natuur aan gene zijde van menselijk al te menselijke betekenis plaatst.

Kant formuleert dat axioma als de ‘exterioriteit’ van tijd en ruimte: deze dimensies zijn ‘buiten zichzelf’, kunnen derhalve niet met zichzelf samenvallen om eeuwige, betekenisvolle identiteiten (plekken of momenten) te vormen en scheiden objecten die zich ‘erin’ bevinden onherroepelijk van elkaar. In één van de mooiste passages van het boek koppelt Ziegelaar de kantiaanse gedachte van exterioriteit aan existentiële eenzaamheid, het onvermijdelijke ‘buitenstaander-zijn’ in tijd en ruimte.

Mysterie

Eenzaamheid, vervreemding en algehele zinloosheid vertellen echter maar de helft van het verhaal. Want ook al kan geen overkoepelende Idee ooit zeggen wát de zin van tijd en ruimte is, dat gebrek doet er niets aan af dát deze ‘oorspronkelijke dimensies’ er voor ons zijn. Voor Ziegelaar is dat reden om tijd en ruimte ‘eigenheden’ te noemen. De kwalitatieve aspecten van de ervaring, de ‘klank-kleur’, schaart hij daar eveneens onder. Tot slot is het feit dat een menselijk bestaan ‘telkens het mijne’ is ook zo’n niet nader te analyseren eigenheid. Dat er veeleer iets is dan niets en dat dit aan een ‘ik’ verschijnt is wel beschouwd het mysterie pur sang dat, als het aan Ziegelaar ligt, te verwonderen geeft.

Zo blijken de condities van existentieel isolement en de oorspronkelijke dimensies waarin de mens thuis is twee zijden van dezelfde munt. Mens en natuur horen samen in onderscheid. Deze ‘innigheid’ duidt echter geen Begrip aan waarin het eerdere onderscheid wordt opgelost in een rationele wolk van serene eeuwigheid. Nee, voortdurend golven we op en neer tussen versmelting met en vervreemding van de natuur. Dat is het menselijk bestaan.
Het Voorval

In een relatie tussen mens en natuur die de naam innigheid waardig is kan van ervaring als medium geen sprake zijn. Door een ervaring in de pregnante zin des woords moet iets van die innigheid zelf verschijnen. Dat gebeurt ook, en wel in de flitsen waar ieders leven er enkele van rijk is: momenten die je, door een ogenschijnlijk onbenullig voorval als het voor je voeten vallen van een kastanje of het tegelijk in de vissenvijver turen van je twee katten, uit de stroom van het alledaagse plukken en attent maken op het feit dát jij daarbent, omringd door het geheel van oorspronkelijke dimensies dat natuur heet. Wanneer een ervaring zo’n kwalitatieve sprong naar een nadrukkelijk aardse mystiek maakt, wordt het gewone voorval tot Voorval.

Door flitsen van bij-het-omringende-horen ​
gronden Voorvallen de levensvoering

Zoals Ziegelaar in het vraaggesprek dat  hier te zien is benadrukt hebben dergelijke ervaringen behalve een mystieke kwaliteit nóg een levensfilosofisch belang. Door de flitsen van bij-het-omringende-horen gronden Voorvallen de levensvoering en persoonlijke geschiedenis. Hoewel we hier verder gaan dan wat de letter van Aardse mystiek zegt, lijkt het Voorval een dubbele formatieve werking te hebben. Want het voorziet niet alleen de persoonlijke levensgeschiedenis van het soort ankerpunten dat er een samenhangend geheel van maakt; ook geeft het richting aan de grote keuzes die we maken, waarmee een moreel aspect van het Voorval aan het licht komt.

Toekomstig denkwerk

Het moet nogmaals gezegd dat deze speculatie slechts deels voor Ziegelaars eigen rekening komt. De brug tussen de ethische en de existentiële opvattingen van levensfilosofie, waar Aardse mystiek de kiem wel van lijkt te bevatten, blijft impliciet. Hier is nog denkwerk te verrichten.

Gelukkig heeft Ziegelaar al aangekondigd dat zijn eersteling deel uitmaakt van een omvangrijker project. De koe die hij thans bij de hoorns wil vatten is de kwestie van het bewustzijn. Wil hij immers beweren dat de klank-kleur van de ervaring een eigenheid is, dan zal hij hard dienen te maken dat bewustzijn in al zijn kwalitatieve aspecten niet tot neurale, kwantificeerbare toestanden en processen valt te herleiden.

Wat filosofisch gezien een harde dobber blijft, is de innigheid zelf. Hoe is de kwalitatieve overgang van kille exterioriteit naar zinvolle geborgenheid – en weer terug – mogelijk? Leunen we, om dergelijke transities te begrijpen, stiekem niet op het begrip van ervaring als medium, waarin dergelijke tegenstellingen kunnen worden opgelost? Of is het feit dát deze overgangen er zijn nu juist de mystieke pointe?

Hoe dan ook heeft Arnold Ziegelaar met Aardse mystiek een prachtig, erudiet en boeiend boek geschreven. En dit is nog maar een inleiding in de filosofie van de verwondering. De belofte van meer is gedaan, de verwachtingen voor wat komen mag heten terecht groot.