GOTTHOLD EPHRAIM LESSING / NATHAN DE WIJZE

Interview met Jabik Veenbaas

iFilosofie #8
Tekst: Thomas Heij

Gotthold Ephraim Lessing (1729–1781) geldt als een reus van de Duitse literatuur. Hij wordt vergeleken met Voltaire en zijn toneelstukken inspireerden Goethe en Schiller. Ook recentere denkers als Thomas Mann, Hannah Arendt en Peter Sloterdijk lieten zich door Lessing inspireren. Dat komt door de krachtige boodschap van religieuze verdraagzaamheid die Lessing uitsprak in zijn meesterwerk Nathan de Wijze (1779). Nathan de Wijze werd hét stuk van de Verlichting en heeft een boodschap die nog steeds gehoord moet worden. Lessing bond de strijd aan met de religieuze bekrompenheid en het antisemitisme van zijn tijd. Hij werd daarom na zijn dood beschuldigd van spinozisme. Ironisch genoeg leidde dat er niet toe dat Lessings reputatie beschadigde, maar dat de reputatie van Spinoza verbeterde.

De Lutherse predikant Melchior Goeze werd de vijand tegen wie hij polemiseerde. Die strijd leidde tot een publicatieverbod voor Lessing, dat hij slim ontweek door een toneelstuk te schrijven. Met Nathan de Wijze revancheerde hij zich op Goeze. In het stuk zitten ook verwijzingen naar de ideeën van Goeze. Lessing legt de dogmatische, antisemitische patriarch van Jerusalem bijvoorbeeld deze woorden in de mond:

“Zie hoezeer het trotse menselijke verstand zich in het geestelijke vergissen kan! – Welzeker! Is de kwestie maar een spel van het vernuft, dan loont het niet de moeite om zich er serieus in te verdiepen. Daarvoor moet ik mijnheer naar het toneel verwijzen, waar men pro en contra van zo’n kwestie onder luid applaus breed uit kan meten.”

De kwestie waar het Lessing om ging was dat de Bijbel geen goddelijke openbaring was en dat het christendom toleranter moest zijn ten opzichte van andere geloven.

In Nathan de wijze komt de nadruk op tolerantie op verschillende manieren naar voren. Het stuk speelt zich af in Jerusalem ten tijde van de kruistochten. Jerusalem is in handen van de moslims en de christenen proberen de stad terug te veroveren. Toch gaan de moslims, christenen en joden in Jerusalem redelijk gemoedelijk met elkaar om en het oorlogsgeweld blijft buiten de stadsmuren. Lessings kiest voor deze situering omdat juist het jodendom en de islam in die tijd de dragers van de cultuur waren.

Ieder belangrijk personage vertegenwoordigt een geloof. Hoofdpersoon Nathan is een joodse koopman. Deze keuze voor een joodse hoofdpersoon, die bovendien wijs is, is Lessings sterkste statement tegen het antisemitisme. Hij modelleerde Nathan naar zijn goede schaakvriend, de filosoof Mozes Mendelssohn. De islam wordt onder meer vertegenwoordigd door Saladin, de sultan van Jerusalem, en ook hij is een wijs en verdraagzaam man. Zo spaart hij bijvoorbeeld het leven van een gevangengenomen tempelier.

De christenen komen er beduidend minder goed vanaf. De tempelier die aan het begin van het verhaal de dochter van Nathan redt, weigert aanvankelijk om te spreken met het joodse meisje. De christelijke patriarch wordt zelfs afgeschilderd als een soort duivel die maar wat graag joden verbrandt. Zijn religieuze onverdraagzaamheid wordt door Saladin veroordeeld.

Die veroordelingen van onverdraagzaamheid, en oproepen tot verdraagzaamheid maken Lessings boodschap ondubbelzinnig. Het sterkst is deze toespraak van Nathan tegen de tempelier:

“Komaan, wij moeten, moeten vrienden zijn! – Veracht mijn volk zoveel u wilt. We hebben beiden ons volk niet uitgekozen. zijn wij soms ons volk? Wat wil dat zeggen: volk? Zijn soms een jood en christen eerder jood en christen dan mens?”

De situering, de personages en hun uitspraken dragen dus openheid, tolerantie en verdraagzaamheid uit.

De juiste houding wordt duidelijk uit de parabel van de ringen, de kern van het toneelstuk. Deze parabel ontleent Lessing uit het derde verhaal van de eerste dag in de Decamerone. Daarin probeert Saladin geld te lenen van de rijke jood Melchizedek. Omdat Melchizedek gierig is, verzint Saladin een valstrik en vraagt aan Melchizedek welk geloof het ware is: het joodse, het Saraceense of het christelijke. Melchizedek doorziet de valstrik en vertelt Saladin van een vader met drie zoons. De vader had één peperdure ring die zijn dierbaarste zoon zou erven, die daarmee de meerdere van de anderen zou zijn. De vader houdt van alle drie evenveel en besluit in het geheim twee identieke ringen te maken. Na zijn dood hebben alle drie de broers een ring, maar geen van hen weet welke de ware is. Zo is het ook met de drie geloven.

In de versie van Lessing vertelt Nathan de parabel aan Saladin, en heeft de ring de toverkracht om de eigenaar bij God en mens geliefd te maken. Wanneer de drie broers ruziën over wie de echte ring heeft, oordeelt een rechter dat ze moeten proberen de kracht uit hun ring te halen om te zien wie de echte heeft. Zo is het volgens Nathan ook met de islam, het jodendom en het christendom. Na het horen van deze parabel verzoent Saladin zich met Nathan en beaamt hij zijn wijsheid. Lessings toevoegingen maken de parabel dus meer filosofisch. De strekking is dat er niet één waar geloof is, maar dat iedere gelovige het beste uit zijn geloof moet halen.

Lessing druiste met Nathan de Wijze tegen zijn tijd in. Het stuk roept op tot tolerantie en is prachtig geschreven. Ook al gaat het over een serieuze zaak, het is geestig, het leest als een klucht en het heeft een grappige ontknoping. Bovendien is het goed leesbaar, ook voor mensen die doorgaans geen toneelstukken lezen. Hoe Nathan de Wijze invloed had op Mann, Arendt en Sloterdijk, en waarom het nog steeds actueel is, hoort u van Jabik Veenbaas in dit video-interview.