Goed genoeg is niet per se matig
In de huidige meritocratie kan het haast niet anders: streven naar perfectie. In een cultuur waarin je wordt beoordeeld op basis van prestaties, ben je als individu – en als samenleving – gebonden aan een constante drang naar de beste versie van jezelf. Tilt dit niet te zwaar aan het menselijk bestaan? Is tevreden zijn met ‘goed genoeg’ een teken van zwakte, of zelfs van verzet tegen vooruitstrevendheid? Of leven we misschien al in de best mogelijke wereld en vereist perfectie juist tekortkomingen? Is het wel de moeite waard om ons met metafysische vragen zoals de laatste bezig te houden…?
Tekst: Line Hut
De paradox van perfectie
Voordat de perfectie in dit essay besproken zal worden, is het wenselijk om deze term eerst nader te verklaren. Hierbij wil ik beroep doen op de paper ‘Perfection: The Term and the Concept’. Tatarkiewicz wijst hierin op de verandering van het woord ‘perfectie’. Waar het ten tijde van Aristoteles (~400 v. Chr.) meer iets als ‘compleetheid’ betekende, is die definitie in de Nieuwe Tijd (lees: Moderne Tijd) verschoven naar ‘perfectionering’. Indien zo gedefinieerd, verwijst perfectie niet meer naar een toestand waarin iets kan verkeren, maar naar een toestand waarnaar gestreefd dient te worden. Dit impliceert dat de huidige toestand niet perfect is. Tatarkiewicz wijst op de paradox van perfectie: de perfectie is geen compleetheid, maar vereist juist incompleetheid.
Leibniz’ maximum van essentie
Deze nieuwe manier van denken over perfectie is ook terug te vinden in het denken van Leibniz. In zijn werk Essais de Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l’homme et l’origine du mal (1710) formuleert Leibniz dat wij in de best mogelijke wereld leven. Een theodicee is een argumentatie voor de rechtvaardiging van alle kwaad in de wereld terwijl deze is geschapen door een goede, almachtige en alwetende God.
Hij beargumenteert zijn standpunt als volgt. Leibniz verstaat onder ‘perfectie’ dat het maximum aan essentie existeert. Er is namelijk een oneindige hoeveelheid aan mogelijkheden die ernaar streeft gerealiseerd te worden. Volgens Leibniz kiest God de wereld die het meest perfect is, namelijk die het rijkst is aan fenomenen en het meest eenvoudig qua regels en wetten. Leibniz stelt de perfectie van dingen gelijk met morele perfectie (het grootste geluk of de grootste blijdschap).
Wat geldt voor de perfectie van de essenties, geldt dus ook voor de perfectie van de ziel, de moraal, het geluk, het gemoed, et cetera. Leibniz wijst erop dat degene die volledig inzicht heeft in de orde van de wereld en de opeenvolging van de dingen, het maximale aan geluk vindt.
Leibniz legt het uit aan de hand van een schilderij dat als metafoor dient voor het leven. Dit schilderij is voor het merendeel afgedekt met een doek en het kleine stukje van het schilderij dat wel zichtbaar is, toont enkel onsamenhangende kleuren en chaos. Wanneer de doek wordt weggehaald, dan merk je pas de orde en de artistieke waarde van het schilderij op.
Enter Voltaire
Voltaire kon zich niet vinden in Leibniz’ optimisme en leverde kritiek met zijn roman Candide Ou l’Optimisme (1759).
Als antwoord op het theodiceeprobleem stelt Leibniz de perfectie van de dingen gelijk met de morele perfectie. Maar hoe moeten we dit dan begrijpen? Er zijn toch immers heel veel mensen die niet gelukkig zijn, zoals mensen die leven in gebieden die te kampen hebben met extreme armoede, oorlog of andere ellende?
In Candide Ou l’Optimisme beschrijft Voltaire op sarcastische en satirische toon de gruwelijkheden waartoe de mens in staat is. Het verhaal gaat over de jongeman Candide die met zijn leraar Pangloss op reis gaat en allerlei afschuwelijkheden tegenkomt. In het verhaal wordt het optimisme gerepresenteerd door Pangloss (die model staat voor de filosofie van Leibniz). In het eerste hoofdstuk legt Pangloss uit aan Candide waarom ze volgens hem in de best mogelijke wereld leven:
‘Het is bewezen’, zei hij, ‘dat alles niet anders kan zijn dan het is. Want omdat alles voor een bepaald doel is gemaakt, is alles noodzakelijkerwijs voor het beste doel gemaakt. Kijk maar: een neus is geschapen om een bril te dragen; wij dragen dan ook brillen.’
In het begin van het verhaal is Candide erg naïef en volgt hij de ideeën van zijn leermeester op. Naarmate het verhaal vordert wordt Candide steeds wijzer en ziet hij in dat zijn leermeester het bij het verkeerde eind had met zijn misplaatste optimisme.
De filosofie van Candide
Wat is nou het filosofische aan Candide en welke rol spelen de woorden ‘perfectie’ en ‘imperfectie’ bij Voltaire? Voltaire geeft in Candide Ou l’Optimisme niet alleen kritiek op Leibniz, maar ook op de metafysica en theologie in het algemeen. Ten eerste stelt Voltaire het theodicee-probleem aan de kaak. Candide raakt getekend door dit probleem. Pangloss laat de rechtvaardiging voor het kwaad zien aan de hand van het bestaan van syfilis:
‘[…] het was iets onvermijdelijks in de beste van alle werelden, een noodzakelijk kwaad, want als Columbus niet op een eiland in Amerika deze ziekte had opgelopen, die de bron van de voortplanting besmet, die vaak zelfs de geslachtsdaad belet, en die duidelijk in strijd is met het grote doel van de natuur, zouden wij nu geen chocolade en karmijn hebben.’
Deze rechtvaardiging hebben we ook gezien bij Leibniz (zie metafoor). Pangloss geeft eenzelfde soort verklaring voor het bestaan van syfilis: wanneer je naar het kwaad kijkt, kijk je maar naar een klein onderdeel van het schilderij. Voltaire wil ons waarschuwen voor deze gedachtegang, omdat hiermee alle kwaad te verdedigen valt.
Wanneer Candide en Pangloss een bezoek brengen aan een Turkse wijsgeer, raakt de verhouding tussen het optimisme en pessimisme onverschillig. Candide en Pangloss raadplegen de wijsgeer, maar ze krijgen alleen maar onverschillige antwoorden terug. Wanneer ze vragen wat zij dienen te doen, krijgen ze te horen dat ze hun mond moeten houden. Een link met het einde van Wittgenstein’s Tractatus is snel gemaakt: ‘Waarover men niet spreken kan, moet men zwijgen.’
Tijdens het lezen van dit werk valt je voortdurend op dat optimisme en pessimisme tegenover elkaar staan. Voltaire wijst erop dat beide geen antwoord kunnen geven op de vraag welke houding we tegenover de wereld dienen aan te nemen. Voltaire lijkt in dit boek een pragmatische houding te prefereren: je moet niet discussiëren over of de wereld nou goed of slecht is. Men dient onverschillig te zijn tegenover perfectie en imperfectie.
‘If you never miss a plane, you’re spending too much time at the airport’ – George Stigler
Het beste is de vijand van het goede
Ten slotte wil ik mijn eigen visie op het streven naar perfectie uitwerken aan de hand van het aanhalen van een citaat: ‘Het beste is de vijand van het goede.’ Deze uitspraak wordt vaak toegeschreven aan Voltaire.
Het Pareto-principe legt dit gegeven numeriek uit. Het duurt bijvoorbeeld meestal 20% van de volledige tijd van een taak om 80% van die taak te voltooien, terwijl het voltooien van de laatste 20% van een taak 80% van de inspanning vergt. Het bereiken van perfectie is misschien niet mogelijk en omdat toenemende inspanningen resulteren in afnemende opbrengsten, wordt verdere activiteit in toenemende mate inefficiënt.
Daarbij komt dat we ‘goed genoeg’ niet moeten verwarren met ‘matig’. Volgens mij is beweren dat iets goed genoeg is, het eens zijn met de volgende uitspraken:
1. Er zijn voldoende voordelen
2. Er zijn geen kritieke problemen.
3. De voordelen wegen ruimschoots op tegen de problemen.
4. In de huidige situatie en alles bij elkaar genomen, zou verdere verbetering meer schade dan nut brengen.
Goed genoeg staat niet gelijk aan middelmatigheid. Het heeft te maken met rationele afwegingen in plaats van dwangmatig gedrag. Deze ‘goed-genoeg-benadering’ is een middel om voortdurende vooruitgang aan te sturen en uitmuntendheid te bereiken door onze normen geleidelijk te behalen, uit te dagen en te verhogen in plaats van het streven naar de illusie van perfectie. De meest effectieve aanpak voor elk streven is om te beginnen met ‘goed genoeg’ en de lat geleidelijk hoger te leggen om uitmuntendheid te bereiken.
