Existentiële uitdagingen aan de hand van Montaigne

In deze ‘dynamische’ tijd worden we steeds vaker geconfronteerd met banen, carrières en relaties die abrupt eindigen. Tijdens dergelijke ‘disrupties’ worden we teruggeworpen op onszelf en komen we oog in oog te staan met existentiële vragen. Met Levenskunst à la Montaigne wil Ronald Wolbink ons vaardigheden en een levenshouding bieden voor ‘wanneer het gemak van de automatische piloot wegvalt’.  

Tekst: Arthur Veenstra

Wolbink is opgeleid als bedrijfskundige, gepromoveerd op coaching en doceert inmiddels levenskunst en organisatiefilosofie. Hij schrijft dat het verbazingwekkend is dat, als een medewerker bijvoorbeeld wordt geconfronteerd met ontslag, er weinig aandacht is voor levensvragen waarmee die zich geconfronteerd ziet. Nu zijn er tal van coaching- en zelfhelpboeken te vinden in iedere boekhandel. Veel van die boeken komen nogal schreeuwerig over of vervallen in lege retoriek: het geloof- in-jezelf-en-volg-je-droom-genre zullen we maar zeggen. Wolbinks inzet om te focussen op de dieperliggende vragen lijkt veelbelovend, en ik was erg benieuwd of Wolbink er ook in slaagt om mijn vooroordeel over het zelfhulpgenre te ontstijgen.

Authentieke dispositie 

In een goed leesbaar boek van ongeveer 120 pagina’s zet Wolbink de ‘levenskunst à la Montaigne’ uiteen. Wolbink definieert levenskunst als het    ‘bewust en kritisch ontwikkelen van je eigenheid’. Het leven dient op bewuste wijze onder de loep te worden genomen om te voorkomen dat ‘het leven niet onbewust en gewoonweg voorbijgaat’. Wolbink grijpt ter inspiratie terug op de 16de-eeuwse denker Michel de Montaigne. De inzichten van Montaigne blijken verrassend goed aan te sluiten bij de moderne tijd. Dit komt wellicht doordat Montaigne zelf ook leefde in tijden waarin  godsdienstoorlogen en maatschappelijke ontwikkelingen de oude zekerheden in Europa volledig onderuit haalden.

Wolbink wijst, aan de hand van Montaignes adviezen, op de noodzaak om rust te creëren, de ruimte voor een kritische reflectie op de voor jou belangrijke waarden. Wolbink gaat vrij uitgebreid in op die reflectie op waarden, met veel aandacht voor de praktische vragen. Want: hoe doe je die reflectie in feite? Hoe herken je waarden die voor jou authentiek zijn, wat zijn de betrouwbare steunpunten in jezelf?

Wolbink legt uit dat een dergelijke reflectie de basis legt voor het ontwikkelen van een authentieke ‘dispositie’ ten aanzien van het leven, een verankerde manier om in het leven te staan. Wolbinks Montaigne benadrukt dat er geen kant-en-klare antwoorden zijn, juist niet! Je moet leren om te gaan met onduidelijkheid en onzekerheid, je moet zoeken en aftasten. Een waardevol leven is er een ‘waarin we niet louter succes najagen maar ook weten om te gaan met tegenslagen en mislukkingen en de existentiële crises die deze met zich mee kunnen brengen’.

‘Je instellen op de dood is je instellen op de vrijheid. Als je hebt geleerd hoe je sterven moet, heb je afgeleerd slaaf te zijn’

Afleren slaaf te zijn 

Het boek is wat mij betreft erg geslaagd. Wat ik in de eerste plaats goed vind, is dat Wolbink zich richt op de diepere levensvragen die bijna altijd   onderbelicht blijven bij grote levensgebeurtenissen zoals ontslag of het verlies van een dierbare. Juist in een maatschappij waarin de dynamiek steeds verder toeneemt, lijkt er een tekort te zijn aan ‘levenskunst’ om hiermee om te gaan. We lijken bang te zijn geworden en sluiten het liefst verzekeringen af tegen al het onverwachte.

Voor mij is de roep om een basisinkomen hier een goed voorbeeld van. Zelf ben ik ervan overtuigd dat we geen basisinkomen, maar vooral een nieuwe basishouding nodig hebben waarmee we vaardiger en met meer kunde leren navigeren door moeilijke levensfases. Levensvragen zijn zeker confronterend, maar uiteindelijk vrijwel altijd een enorme verrijking voor de persoon die de uitdaging aangaat. Door het wegnemen van alle pijn, zouden we ook die verrijking en persoonlijke groei moeten missen. Die insteek van Wolbink spreekt mij dus enorm aan.

Hoe ontwikkel je een onderzoekende open geest die tegelijkertijd beschikt over een kritisch vermogen?

Het tweede dat mij aanspreekt in het boek is de kennismaking met Montaigne, die voor mij een onbekende bekende naam was. Hierbij moet ik opmerken dat ik niet goed kan oordelen of Wolbink de filosofie van Montaigne representatief weergeeft. Echter Montaigne, zoals ingezet door Wolbink, lijkt een klassieke denker te zijn die diverse filosofische tradities op een frisse manier combineert. Zo propageert hij de Stoïcijnse levenshouding van Seneca en Cicero. Hoe leer je omgaan met het toevallige? Hoe leer je de rust te bewaren te midden van alles wat je overkomt? Dat betekent dat je zelfs reflecteert op de dood: ‘Je instellen op de dood is je instellen op de vrijheid. Als je hebt geleerd hoe je sterven moet, heb je afgeleerd slaaf te zijn’.

Dit koppelt Montaigne aan Aristotelische deugdenleer; het leren ontwikkelen van innerlijke disposities –deugden-, het bewandelen van de Gulden Middenweg. En van Socrates neemt Montaigne de gedachte over dat levenskunst geen geïsoleerde, atomistische aangelegenheid is, maar een echte dialoog. Hij adviseert daarom om ‘echte gesprekken’ aan te gaan, een wisselwerking op te zoeken, waarbij je jezelf openstelt. Hoe ontwikkel je een onderzoekende open geest die tegelijkertijd beschikt over een kritisch vermogen? Dit koppelt Montaigne weer aan de inzichten van de sceptici: een dergelijke zoektocht leidt namelijk zelden direct tot de waarheid. In het vat van tegenstellingen dat we zijn dient geleidelijk een weg te worden gevonden. Dit vraagt erom dat we leren oordelen op te schorten (de sceptische epochè). We moeten leren afstappen van het idee dat de waarheid er is, of het doel in het leven.

Ik raad mensen dan ook aan hun eventuele oordelen over zelfhulpboeken op te schorten. Dit boek geeft uiteraard niet alle antwoorden op de grote levensvragen, maar biedt een gezonde, inspirerende aanpak om te beginnen met het ontwikkelen van een intelligente levenskunst.

Ronald Wolbink, Levenskunst à la Montaigne. ISVW Uitgevers, 2016