Niet het einde van de wereld, maar wel van jou

Oswald Spengler heb ik nooit gelezen. Untergang des Abendlandes ken ik alleen van horen zeggen. Om de huidige crisis van Europa te begrijpen heb je veel meer aan hedendaagse ondergangsprofeten. De interessantste van hen is iemand die ruim tien jaar lang publiceerde onder pseudoniem. En dat pseudoniem was Spengler.

Tekst: Chris Rutenfrans

De essays van deze ‘Spengler’ las ik vanaf 2004 met grote bewondering, niet alleen vanwege de intelligentie en eruditie die eruit spraken, maar ook vanwege hun grootse literaire stijl en visionaire karakter. En ze boden een volstrekt unieke kijk op de wereldgebeurtenissen vanaf 9/11. De Spenglercolumn op de volkomen obscure site asiatimes.com trok geleidelijk wereldwijd meer dan een miljoen regelmatige lezers. Sommige artikelen vertaalde ik en publiceerde ze op de opiniepagina van de Volkskrant. In verband daarmee wisselde ik af en toe e-mails uit met Spengler, zonder te weten wie hij was.

In april 2009 onthulde hij zijn identiteit, in een artikel onder de kop ‘And Spengler is…’ Hij bleek David P. Goldman te heten en te werken bij de Bank of America. Hij had Duits en muziek    gestudeerd, maar verdiende zijn geld voornamelijk in de financiële wereld. Goldman was niet alleen op veel wetenschappelijke gebieden thuis, ook in godsdienstig opzicht was hij niet eenkennig. Als gelovige jood werd hij hoofdredacteur van het Amerikaanse katholieke tijdschrift First Things, wat trouwens de reden was zijn ware naam te onthullen.

Het pseudoniem Spengler is niet willekeurig gekozen: de bijna 300 essays die Goldman sinds 1999 schreef gaan grotendeels over de ondergang van culturen. Dit blijkt ook uit de titels van de twee boeken die van hem zijn gepubliceerd: How civilizations die (and why islam is dying too) (2011) en It’s not the end of the world, it’s just the end of you (2011).

Geen opwekkende materie, maar wel van levensbelang. Goldman meent dat het sinds de Oudheid niet is voorgekomen dat volken die leven in vrede en voorspoed – zoals de Japanners en de Europeanen – bewust aansturen op hun eigen ondergang, eenvoudig door te weigeren kinderen te krijgen. Hij schrijft het lage geboortecijfer van Europa voor een groot deel toe aan de teloorgang van het christendom. Het is een feit dat ongelovigen minder kinderen krijgen dan gelovigen. Wie het geloof in het eeuwige leven is kwijtgeraakt, heeft alleen nog het naakte fysieke bestaan over en probeert daar zoveel mogelijk plezier aan te beleven. Kinderen passen daar niet in. Zo zorgt het secularisme voor zijn eigen ondergang, merkt Goldman droogjes op.

Hij licht het verband tussen geloofsafval en een laag geboortecijfer toe met het feit dat Oost-Europa, waar de staat de bevolking decennia lang heeft geïndoctrineerd met het atheïsme, de laagste vruchtbaarheid van de westerse wereld kent, terwijl de Verenigde Staten en Israël, waar de meerderheid van de bevolking godsdienstig is, de hoogste geboortecijfers kennen.

Pokeren in de hel
Hoe komt het dat Europa het christendom is kwijtgeraakt, en de Verenigde Staten niet? In een interview zegt Goldman hierover dat de Europeanen onder een dun laagje christendom heidens zijn gebleven en van tijd tot tijd in de verleiding kwamen zichzelf, dat wil zeggen hun eigen etniciteit en hun eigen natie, te vereren als ‘uitverkoren volk’. Dat kwam drie keer tot een gruwelijke uitbarsting: in de Dertigjarige Oorlog en in de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Door deze verschrikkingen zijn de Europeanen het geloof verloren in het christendom dat niet in staat was gebleken Europa bijeen te houden. En toen ze het geloof in hun eigen toekomst – hetzij in deze wereld, hetzij in de volgende – waren kwijtgeraakt, wilden ze ook geen kinderen meer ter wereld brengen.

Goldman denkt dat Europa permanent economische problemen zal ervaren als logische uitkomst van het feit dat de babyboomers zelf geen babyboom teweeg hebben gebracht. De volgende generatie is niet komen opdagen. Er zijn te weinig jonge mensen die met het spaargeld van de vele oude mensen een gezonde economische groei kunnen waarborgen en daarmee de pensioenen en de zorg voor die ouderen in stand kunnen houden. We zullen armer worden, dat staat als een paal boven water. In de VS is de situatie nog draaglijk, omdat het geboortecijfer precies voldoende is om het bevolkingsaantal op peil te houden, maar de EU heeft met een gemiddeld geboortecijfer van 1,58 (in 2015) een levensgroot probleem.

Secularisme zorgt voor zijn eigen ondergang

Maar het lage geboortecijfer in Europa heeft meer dan alleen economische consequenties. Niet voor niets luidt het gezegde dat de natuur het vacuüm vreest en geneigd is dat ogenblikkelijk op te vullen. En het vacuüm dat wordt veroorzaakt door het gebrek aan Europese baby’s wordt opgevuld door de immigratiegolven uit het instortende Midden-Oosten en het Afrikaanse continent dat juist een enorme bevolkingsgroei doormaakt.

Wat is daar eigenlijk tegen? Is het niet heel begrijpelijk dat Afrikaanse immigranten liever dan hun eigen land op te bouwen, zich nestelen in kant en klare verzorgingsstaten? En hebben immigranten uit de derde wereld niet veel meer recht op de Europese verzorgingsstaten dan de huisdieren van rijke weduwen op hun erfenis?

Zo krijgen Duitse vrouwen maar 1,5 kind, wat betekent dat Duitsers tegen het eind van deze eeuw verdwenen zullen zijn. Zoals een andere Amerikaanse ondergangsprofeet, Mark Steyn, schrijft in zijn wonderbaarlijke boek America Alone (2006): straks wordt er alleen nog maar Duits gesproken als Hitler en consorten op maandagavond poker spelen in de hel. Als de Duitsers geen kinderen willen, zullen anderen zich in hun land vestigen. De vraag is wie.

Vruchtbaarheid en modernisering
Goldman verwijst naar een artikel in Die Welt waarin Clemens Wergin schrijft dat het een fout was in de jaren zestig ongeschoolde arbeiders aan te trekken uit achtergebleven landen rond de Middellandse Zee. Door de automatisering waren het juist hun banen die het eerste verdwenen. Wat achterbleef was een slecht opgeleid verzorgingsstaat-proletariaat dat alleen maar veiligheidsproblemen veroorzaakt.

Maar, schrijft Goldman, als je van ongeletterde Arabieren zegt dat ze niet de culturele kwalificaties bezitten om te integreren in de Duitse samenleving, dan betekent dat dat er een culturele standaard is. En precies dat is een concept dat de meeste Duitsers (Angela Merkel voorop) onverdraaglijk vinden om uit te spreken. Je gaat vermoeden, zegt hij, dat de Duitsers zo weinig kinderen hebben omdat ze zichzelf, hun geschiedenis en hun cultuur gewoon niet mogen. Maar als dat zo is, als ze hun eigen culturele standaard negeren, waarom zouden ze dan van vreemdelingen eisen dat die zich daaraan aanpassen? En als ze zo’n hekel hebben aan hun eigen cultuur dat ze liever uitsterven, maakt het dan wat uit dat een andere cultuur, hoe grof die ook mag zijn, de hunne komt vervangen?

Duitsland mag een speciaal geval zijn, ook de rest van Europa staat er niet best voor volgens Goldman: we geloven niet meer in God en niet in onszelf, daarom krijgen we geen kinderen en hebben we ook geen verweer tegen de stroom immigranten die ons komen vervangen.

Hebben immigranten uit de derde wereld niet veel
meer recht op de Europeseverzorgingsstaten dan
de huisdieren van rijke weduwen op hun erfenis?

Is er nog hoop? Die kunnen we misschien ontlenen aan Goldmans visie op religie. Zoals we zagen is vruchtbaarheid gerelateerd aan godsdienst: religieuze groepen hebben een hogere vruchtbaarheid dan niet-religieuze gemeenschappen. Maar vruchtbaarheid is ook gerelateerd aan modernisering: hoe meer gemoderniseerd, hoe minder kinderen. Dat zien we het meest dramatisch in de islamitische wereld.

Er is lang gedacht dat de islam in bepaalde delen van de wereld de overhand zou krijgen doordat moslims zich sterker zouden voortplanten dan andere bevolkingsgroepen. Maar Goldman laat zien dat het vruchtbaarheidscijfer in de meeste moslimlanden nog veel scherper daalt dan elders. ‘De islamitische wereld gaat over van de kindertijd tot de ouderdom zonder door de volwassenheid te zijn gegaan.’ De moslimlanden met een hoge graad van alfabetisering – Iran, Turkije, Algerije, Tunesië – hebben een geboortecijfer onder het vervangingsniveau van 2,1 kind per vrouw.

Volgens Goldman is de islam een religie van de traditionele samenleving. Wanneer moslims die traditionele wereld verlaten en de moderne wereld binnentreden – en vooral wanneer meisjes hoger onderwijs krijgen – verandert hun gedrag radicaal. Zo hebben de meeste Iraniërs zo’n zes broers en zussen, maar slechts een of twee kinderen.

Vanuit de islam wordt het gevaar dat schuilt in de westerse moderniteit terdege gezien. Goldman denkt dat de radicale islam een antwoord is op dat gevaar. Radicale moslims worden beheerst door angst en woede vanwege het niet te stoppen voortschrijden van de Amerikaanse populaire cultuur. Zij zien hun religie en cultuur ten onder gaan in de maalstroom van de moderne wereld. En ‘een cultuur die op sterven ligt, handelt niet meer volgens rationeel eigenbelang’, maar vecht zich dood. Vandaar de schijnbaar irrationele zelfmoordaanslagen waarvan het enige doel is zoveel mogelijk anderen in de dood mee te slepen.

Goldman beschouwt Iran, zeker als het in het bezit zal komen van kernwapens, als het grootste gevaar, juist omdat het land niets meer te verliezen heeft. Hij herinnert aan de woorden van Khomeini: “Of we vieren de overwinning van de islam, of we wenden ons tot het eeuwige leven en het martelaarschap. In beide gevallen is de overwinning aan ons.”

Persoonlijke God
Blijft over de vraag waarom de islam faalt in zijn confrontatie met de moderniteit, terwijl het jodendom en christendom, althans in Israël en in de Verenigde Staten, fier overeind blijven. De oorzaak is volgens Goldman gelegen in de verschillende godsbeelden van deze godsdiensten, die ten onrechte vaak als drie vormen van monotheïsme op één hoop worden gegooid.

Een cultuur die op sterven ligt, handelt niet meer
volgens rationeel eigenbelang maar vecht zich dood

In het jodendom en christendom wordt God ervaren als een persoonlijke God die de mensen liefheeft. Uit liefde voor de mens heeft Hij de wereld zo gemaakt dat ze door mensen begrepen kan worden. Deze opvatting is een geweldige stimulans voor het wetenschappelijk  onderzoek van de wereld.

De God van de islam is daarentegen zo hoog verheven, zo transcendent dat hij geen liefdesrelatie met mensen kan aangaan. De islamitische filosoof Al-Ghazali (11de eeuw) zei dat moslims wel van Allah kunnen houden, maar dat het nonsens is je in te beelden dat Allah van moslims houdt. In zijn kosmische willekeur bepaalt Allah alles, elke beweging van elk molecuul op elk moment. Hiervan gaat juist een ontmoedigende werking uit op de impuls de wereld te gaan onderzoeken.

De joods-christelijke God perkt zijn eigen macht in door een verbond met de mens te sluiten en daarbij aan elk individu rechten toe te kennen – met nadruk ook aan de zwakste leden van de gemeenschap. Deze rechten kunnen door menselijke autoriteiten niet worden aangetast. In de moderne wereld noemen wij ze ‘onvervreemdbare rechten’, ook wel grond- of mensenrechten.

In de islam is het idee van een God die zijn Almacht inperkt door een eeuwigdurend verbond te sluiten met mensen ondenkbaar. Allah is onvoorwaardelijk almachtig en eist absolute gehoorzaamheid. Daarom is in de islamitische wereld nooit een politiek systeem voortgebracht dat onderworpen is aan constitutionele beperkingen.

Om Europa in stand te houden in de vorm waarin wij haar kennen, namelijk als democratische rechtsstaat waarin alle mensen een gelijke vrijheid hebben, moet dunkt mij in elk geval het besef levend blijven dat die democratische rechtsstaat zijn grondslag vindt in het joods-christelijke idee van een persoonlijke God die de mensen liefheeft. Het beste zou natuurlijk zijn als wij ook weer zouden gaan geloven in die God. Als dat niet gaat, als zowel de kennis als het geloof verdwijnt, dan blijft er nog maar een mogelijkheid over: we gaan eraan.

Chris Rutenfrans is criminoloog en redacteur van Opinie & Debat, de opiniepagina van de Volkskrant. Fragmenten van deze lezing zijn eerder gepubliceerd in de Volkskrant.