EEN WANDELING OP DE HEI MET JAN FLAMELING
Tekst: Willem Keizer
Video: Conny van der Meer
In de 100 jaar dat de ISVW bestaat is de filosoof Jan Flameling alweer 20 jaar als docent verbonden aan de ISVW. Een prachtig moment om even stil te staan bij deze denker en een nieuwe basisopleiding, waarin hij antwoord probeert te geven op de vraag wie de mens is door de eeuwen heen.
De filosoof Jan Flameling, zoon van een marineofficier, verliet ‘De hel dat is Den Helder’ om de sixties te beleven. Een tijd van bevrijding en radicale verandering. Na een zwerftocht door Europa vestigt Flameling zich in Groningen om daar filosofie te studeren. Hier ontwikkelt hij zijn liefde voor de geschiedenis van filosofie, wetenschapsfilosofie en een geloof in de kracht van filosofie als instrument voor verandering. Deze liefde voert hem naar Paul Feyerabend en Richard Rorty in Berkeley. Terug in Nederland voltooit Flameling zijn doctoraal (cum laude) onder begeleiding van prof. Harry Kunneman met een scriptie over Rorty en Wittgenstein. In 1994 richt hij het Filosofisch Bureau Ataraxia op en vestigt zich als filosoof op de markt. Reizen en denken zitten in zijn bloed en resulteren in het organiseren van denkvakanties naar het Griekse eiland Amorgos, de kust van Kerala in India en de woestijn in Jordanië. Daarnaast verzorgt hij trainingen in morele oordeelsvorming voor verschillende beroepsgroepen.
20 jaar ISVW
Sinds 1996 is Jan Flameling betrokken als docent bij de ISVW en verzorgde hij de basisopleidingen Geschiedenis van de filosofie, Systematiek van de Filosofie, Ethiek en vele summerschools. Vlak voor het van start gaan van de nieuwe basisopleiding Geschiedenis van het zelf liepen we samen over de hei in Leusden en begon ik ons gesprek met een simpele vraag:
Waarom ben je filosofie gaan doen?
‘Mijn begin ligt in de zoektocht naar mogelijkheden om mezelf vorm te geven en in samenwerking met anderen de maatschappij te veranderen. Filosoferen of filosofie bedrijven is voor mij altijd verbonden geweest met vragen die het leven stelt.’
‘Filosoferen of filosofie bedrijven is voor mij altijd verbonden geweest
met vragen die het leven stelt’
Hoe komt dit tot uiting in jouw
bestaan?
‘In de jaren 70 bevind ik mij in Duitsland, lees ik Heidegger en Habermas en probeer ik aan de hand van deze denkers mezelf filosofisch vorm te geven en gedachten te vormen over hoe we de maatschappij kunnen veranderen. Begin jaren 80 studeer ik in Berkeley, maak ik kennis met Richard Rorty en leer ik filosofie begrijpen als conceptuele analyse. Gereedschap dat ons in staat stelt om te begrijpen wat er gezegd wordt en de vraag oplevert of onze manier van spreken over een bepaald onderwerp wel de juiste manier van spreken is. Filosofie kan zo de weg vrijmaken voor nieuwe taalspelen of onze gedachten bevrijden van verborgen veronderstellingen. Na het verlaten van de universiteit ben ik mij bezig gaan houden met filosofische vragen die leven binnen bepaalde beroepsgroepen of bij cursisten binnen de ISVW.’
Wanneer besluit je te gaan doceren?
‘Eind jaren tachtig geef ik kort college aan de UvA voor doctoraalstudenten en merk ik hoeveel plezier ik haal uit lesgeven. Dit plezier bestaat in het zien wat studenten halen uit het vermogen om onderzoekend bezig te zijn en niet stil te blijven staan bij vanzelfsprekendheden. Buiten de universiteit voer ik vanaf de jaren negentig onderzoeksgesprekken en trainingen morele oordeelsvorming. In deze gesprekken stel ik mensen in staat hun opvattingen of problemen uit het werkveld onder de loep te nemen en te herijken met inzichten uit de filosofie.’
Hoe krijg je mensen enthousiast voor filosofie?
‘Ik vermoed doordat ik mensen altijd ruimte biedt om zelf te denken, door vragen te stellen en misschien ook door humor als vorm van relativering te gebruiken. Van buiten bekeken kan de wereld van filosofie je de indruk geven een onbekend en onherbergzaam gebied te zijn. In mijn lesgeven probeer ik te laten zien dat de grote denkers het wel degelijk hebben over ons leven. Ze gebruiken alleen andere concepten, deze stellen je in staat om de wereld in een ander licht of perspectief te zien. Nietzsche noemt het perspectivisme de grondvoorwaarde voor het leven. Om de wereld in een ander licht of perspectief te kunnen zien moet je soms door een onherbergzame filosofische tekst heen. Ik probeer in dit proces een gids te zijn.’
‘Om de wereld in een ander licht of perspectief te kunnen zien
moet je soms door een onherbergzame filosofische tekst heen.
Ik probeer een gids te zijn in dit proces’
Welke belangrijke filosofische inzichten voor het leven vinden we in de basisopleiding Geschiedenis van het zelf?
‘Iedereen heeft een bepaalde opvatting over het ‘zelf’, ziet zichzelf op een bepaalde manier. Waar je achterkomt gedurende de basisopleiding is dat de voor ons gebruikelijke opvattingen modern filosofisch van oorsprong zijn en dat denkers van onze tijd de vanzelfsprekendheid van deze opvattingen ter discussie hebben gesteld en van alternatieven hebben voorzien.’
Noem eens voorbeelden van opvattingen die ons gevangen houden?
‘Zo is het gebruikelijk om jezelf op te vatten als ‘lichaam en geest’, als ‘ik’ of ‘enkeling’ en ‘zorg voor het zelf’ op te vatten als alleen maar voor jezelf zorgen. Je komt er ook achter dat deze opvattingen weliswaar heersend zijn en deel uitmaken van een orde van spreken maar dat ze niet noodzakelijk zijn.’
Kan je alternatieven noemen die ons adequater beschrijven?
‘Je komt te weten dat Damasio op basis van neurologische onderzoeksresultaten voorstelt onszelf op te vatten als lichamen met een bepaalde hersencapaciteit die ons in staat stelt voelend te weten wat er gaande en gevraagd is. Heidegger zal ons vertellen dat het ‘zelf’ ook zou kunnen betekenen ‘in betrekkingen zijn’ en dat je je bestaan zou kunnen vormgeven vanuit dat besef en een gevoel van betrokkenheid. Irigaray zal ons uitnodigen om te gaan ‘zitten’, om de Oosters filosofische onderzoeks- en oefenpraktijk ons eigen te maken en op deze manier ons in staat te stellen om onszelf en onze manier van leven te veranderen.’
Als we onszelf op die manieren bevrijden, komt het dan goed, Jan?
‘Ik weet het niet, Willem. Maar ik hoop het van harte.’
De basisopleiding Geschiedenis van het zelf bestaat uit vijf weekenden. De opleiding is zo opgebouwd dat alle weekenden los zijn te volgen.
20 & 21 februari 2016 / Een lichaam met hersenen!
We maken kennis met Antonio Damasio’s bijdrage aan het begrip van de mens, hij ziet het weten altijd als een voelend weten.
12 & 13 maart 2016 / Het zelf – van zoon politikon via ego naar Dasein
Een moderne denker als Descartes maakt van het zelf een ‘enkeling’, maar dat is helemaal niet noodzakelijk. In het denken van Aristoteles en Heidegger neemt het zelf verassend andere vormen aan.
9 & 10 april 2016 / Zorg voor het zelf
Door passages te bespreken uit teksten als Protagoras, Brief aan Menoikeus, Epistulae, Essais en Also sprach Zarathoestra te bespreken, komen we te weten hoe filosofen in de Oudheid, de Renaissance en aan het einde van de moderne tijd filosofie als therapie
opvatten.
21 & 22 mei 2016 / Hedendaagse levenskunst
Door te duiken in de filosofie van Michel Foucault en Luce Irigaray leren we ‘zorg voor het zelf’ anders begrijpen en kijken we naar de implicaties hiervan voor de vormgeving van ons eigen leven.
