Een autoriteit uit de Oudheid

Cicero droeg “de naam van de welsprekendheid zelf”. Hij is zo goed als de bekendste redenaar uit de Griekse en Romeinse tijd en hield zich als zodanig bezig met de grote thema’s in het maatschappelijk leven: recht, politiek, filosofie en literatuur. Maar hij was ook een mens: partner, vader en vriend. Hoe hebben al deze aspecten invloed gehad op hem? In dit beknopte boekje komt de volle complexiteit van Cicero’s leven tot leven.

Tekst: Lukas Brand

Met Cicero heeft de reeks Elementaire Deeltjes van Amsterdam University Press een nieuw pareltje erbij. Boeken in deze reeks zijn bedoeld om kennis toegankelijk te maken voor een breed publiek: “Experts nemen je mee op een ontdekkingsreis waarbij elk thema in de meest beknopte vorm volledig uitgediept wordt.” En dat is precies wat Cicero doet.

Het boek is geschreven en samengesteld door vier auteurs – Lidewij van Gils, Christoph Pieper, Olga Tellegen-Couperus en Rogier van der Wal – waarvan ieder een eigen specialisatie heeft in de Oudheid. De lezer merkt echter totaal niet dat de hoofdstukken van verschillende hand zijn. Met de grootst mogelijke zorg hebben ze inconsistenties weggewerkt en met evenveel zorg is het geheel samengesteld. Dat valt te merken aan de heldere en meeslepende opbouw, maar ook aan de relevante afbeeldingen en citaten, de bijgevoegde tijdlijn, de index en het glossarium achterin en de verwijzingen naar gebruikte literatuur en werken van en over Cicero. Het leest als een trein; een betere en meer consistente Wikipediapagina.

Staatsman en redenaar
De auteurs hebben ervoor gekozen om Cicero’s leven als politicus centraal te stellen in het boek. Geboren in de minder prominente klasse van equites werkt Cicero zich naar de top van de politiek in Rome: het consulaat. Door hard te studeren en als advocaat op te treden in controversiële rechtszaken verwerft hij een aanzienlijk netwerk. Hij ontpopt zich tot verdediger van het traditionele republikeinse staatsbestel tegenover populisten die maar al te graag alleenheerschappij over Rome willen vergaren. Vier van de acht hoofdstukken gaan over zijn strijd met deze politieke opponenten waaronder Catilina, Caesar en Marcus Antonius. Deze hoofdstukken worden echter soepel afgewisseld met meer thematische beschouwingen van Cicero’s leven als schrijver, advocaat en filosoof. Op meeslepende wijze ontvouwen de auteurs langzaamaan the rise and fall van een van de kopstukken uit de Oudheid, want uiteindelijk moest hij zijn liefde voor de republiek met de dood bekopen.

Zijn gedachtegoed leeft echter voort, precies zoals Cicero het gewild heeft. Met zijn vele publicaties en spraak- makende optreden streefde hij ernaar om herinnerd te blijven worden. In het laatste hoofdstuk gaan de auteurs in op deze nalatenschap en hoe deze nu nog in onze wereld doorwerkt, bijvoorbeeld in vergelijkingen met Obama als president. Bij vlagen had ik het gevoel een fantastische film te aanschouwen: de persoon Cicero wordt op vloeiende en meesterlijke wijze tot leven gebracht. Professioneel, persoonlijk en hoe dit alles van invloed was op hem als redenaar – waar hij toch het meest bekend om is.

Hedendaags filosofisch inzicht
Wat betreft dit tijdschrift is het wellicht interessant om het hoofdstuk over Cicero als filosoof eruit te pikken. Daarin verdedigen de auteurs namelijk de stelling dat Cicero als een waardig filosoof van zijn tijd beschouwd kan worden, terwijl door de eeuwen heen vooral de mening is ontstaan dat hij slechts wat Griekse werken zou hebben vertaald.

De auteurs stellen echter dat zonder deze vertalingen, waarbij Cicero tal van Latijnse termen bedacht heeft, de overlevering van de Grieks-filosofische traditie niet zo rijk zou zijn geweest. Cicero heeft filosofie gepopulariseerd en toegankelijk gemaakt voor Romeinse burgers door het belang van deze vaardigheden te verdedigen en de verbinding met retoriek opnieuw naar voren te halen. Daarnaast creëerde hij niet alleen een overzicht van de grote Griekse onderwerpen, maar nam daarbinnen ook zelf positie in: hij volgde de nieuwe academie (Plato, maar ook Aristoteles), omdat hun blik op de wereld dicht bij de realiteit bleef. Daartegenover zette Cicero zich af tegen de Epicuristen, die te gemakzuchtig over het leven nadachten, en de Stoïcijnen, voor wie hij wel bewondering had maar wier idealen onrealistisch waren. 

Dit hoofdstuk laat goed zien hoe het Elementaire Deeltje Cicero meer is dan een verzamelwerk. Het bevat de meest actuele academische kwesties en verwijst ook graag naar hedendaagse toespelingen aan de redenaar. Daarnaast biedt het door de meeslepende stijl niet alleen een droge weergave van Cicero’s prestaties, maar ook een inkijkje in zijn persoonlijke strubbelingen gedurende de roerige laatste jaren van de Romeinse republiek. Bijvoorbeeld toen hij klem kwam te zitten tussen twee van zijn meest invloedrijkste ‘vrienden’ Caesar en Pompeius – een verschrikkelijke positie voor de selfmade man die het van zijn netwerk moest hebben.

Als ik al een kritiekpunt moet noemen dan zou dat de vele herhalingen en verwijzingen kunnen zijn die de lezer helpen de chronologie vast te houden. Persoonlijk vond ik dit alleen maar prettig, maar voor de meer ingelezen lezer kan ik me voorstellen dat het overbodig is. Aan kwaliteit boet het boek echter niets in, ondanks de beknopte vorm. Dit smaakt naar meer elementaire deeltjes.

Lidewij van Gils, Christoph Pieper, Olga Tellegen-Couperus en Rogier van der Wal, Cicero. Amsterdam University Press, 2018.