Deepfakes: het gevaar van de technologische hoax

In 2018 plaatste regisseur en komiek Jordan Peele een video op het internet waarin hij beelden van Barack Obama met deepfake-technologie manipuleerde en de president liet zeggen wat Peele wilde. Hij wilde hiermee het gevaar van geavanceerde technologische hoaxen aantonen. Waar tien jaar geleden videobeelden nog als volkomen betrouwbaar werden beschouwd, kunnen we nu niet meer alle beelden die voorbij komen vertrouwen. Deze technologie kan het maatschappelijk debat in gevaar brengen en misbruikt worden om politici in diskrediet te brengen. In deze column betoog ik dat er een verband is tussen deepfakes en de waarde die we als mensen aan waarheid hechten en wat voor invloed dat heeft op het maatschappelijk debat.

Tekst: Jan Peter van Irsel

Leugentje om bestwil
Welke waarde hangen mensen tegenwoordig eigenlijk nog aan waarheid, zeker in de context van het maatschappelijk debat? Veel mensen hebben er geen moeite mee om de waarheid te verdraaien zolang het henzelf maar goed uitkomt. Ook jij hebt waarschijnlijk wel eens een leugentje om bestwil verteld om ergens onderuit te komen. Maar deze ‘leugentjes om bestwil’ kunnen ook op grotere schaal plaatsvinden. Denk bijvoorbeeld aan Donald Trump, die na zijn inauguratie als president van de VS de foto’s liet bewerken, zodat het net leek alsof er heel veel bezoekers waren, terwijl dat best tegenviel. Of Halbe Zijlstra, een staatssecretaris die loog over zijn aanwezigheid bij een bijeenkomst met Poetin. Veel mensen veroordelen liegen, maar als het henzelf goed uit komt, willen ze vaak een oogje dichtknijpen bij het verdraaien van de waarheid.

Waarheid in het maatschappelijk debat
In het maatschappelijk debat hecht men echter wel veel waarde aan waarheid. Openheid over de stand van zaken in een samenleving is immers belangrijk in een democratie, omdat stemgerechtigden anders geen goede keuzes kunnen maken. We willen als kiezers kunnen controleren wat er in ons land gebeurt en verwachten dan ook volledige openheid van gekozen politici, maar zoals bovenstaande voorbeelden aantonen, is dat echter niet altijd het geval. Als politici de waarheid verdraaien en het komt uit, heeft dat vaak grote gevolgen voor hun carrière en de populariteit van hun partij. Zo moest Halbe Zijlstra aftreden als staatssecretaris en kreeg Donald Trump een hoop kritiek over zich heen. In dit geval hebben we het over een uitspraak die wel of niet correspondeert met de werkelijkheid en daarmee waar of onwaar is. Het is namelijk te controleren of het echt gebeurt is wat deze politici beweren. Onder deze waarheden vallen niet alleen beweringen van politici, maar ook statistische waarheden.

Daarnaast is er nog een tweede vorm van waarheid in het maatschappelijk debat. Neem bijvoorbeeld de uitspraak ‘de marktwerking in de zorg is doorgeslagen’. Voor politici die de uitspraak doen en hun aanhangers, is deze uitspraak waar. Anderen zullen de waarheid van deze stelling echter ontkennen. Het gaat hier om een uitspraak die consistent is met andere uitspraken en uitganspunten van de desbetreffende partij. In dit geval gaat het dus over een relatieve waarheid.

Het maatschappelijk debat zou niet bestaan zonder dat relativisme. Dit zorgt voor meningsverschillen over welke problemen prioriteit hebben, hoe deze veroorzaakt zijn en hoe ze het beste opgelost kunnen worden. Dit relativisme staat aan de basis van de democratie. Vaak wordt er echter ook gedebatteerd over het imago van politici. Aangezien zij een voorbeeldfunctie hebben mogen we toch van politici verwachten dat zij open en eerlijk tegenover de bevolking zijn. We kunnen niet iemand het volk laten vertegenwoordigen als diegene niet eens integer zijn functie kan uitoefenen. Het is daarom belangrijk dat ook corresponderende waarheden die te maken hebben met beweringen van politici onderdeel blijven van het maatschappelijk debat. Naar mijn mening mogen politici niet liegen. Er moet ten alle tijden een transparantie bestaan tussen burger en vertegenwoordiger.

Deepfake schandalen
Af en toe gaan schandalen het maatschappelijk debat overheersen. De fouten van een politicus kunnen dan het imago van een partij schaden en de populariteit van de partij laten dalen. Dat is een logisch gevolg van beschadigd vertrouwen. Recente technologische ontwikkelingen bieden een mogelijkheid om misbruik te maken van het feit dat we zoveel waarde hechten aan de integriteit van politici. Deze technologie, zogenaamde deepfake-technologie, bewerkt video’s met algoritmes en kan ze zo bewerken op een manier dat ze niet meer van echt te onderscheiden zijn. Zo werd in mei 2019 een video van voorzitster van het Amerikaans Huis van Afgevaardigden bewerkt op een manier waardoor het leek alsof ze moeite had met praten en een ‘dronken, zieke’ indruk maakte. President en politiek tegenstander van Pelosi, Donald Trump, postte dit neppe filmpje op zijn twitter, met het bijschrift ‘PELOSI STAMELT TIJDENS PERSCONFERENTIE’ in een poging om haar in een kwaad daglicht te zetten. Deze video veroorzaakte veel commotie.

Bovenstaand voorbeeld laat zien dat deepfakes bijvoorbeeld een invloed kunnen hebben op verkiezingen als ze op een strategisch moment worden verspreid via het internet. In de toekomst bestaat er een mogelijkheid dat deepfakes niet meer makkelijk te herkennen zijn. Dan kan het zo zijn dat er bijvoorbeeld vlak voor de verkiezingen een deepfake online wordt gezet die een groot schandaal creëert. Mensen kunnen dan hun stemgedrag aan de hand van die video aan gaan passen. Zoals eerdergenoemd willen we namelijk niet dat we vertegenwoordigd worden door een onbetrouwbaar politicus. Stemmers worden dus misleid door neppe informatie, waardoor ze het vertrouwen in de desbetreffende politicus of partij kwijtraken en het politieke landschap verandert. De democratie komt in gevaar.

We moeten dus zorgen dat we als kiesgerechtigden kritisch blijven kijken naar de waarheden in de uitspraken van politici. Deze kunnen in de toekomst heel makkelijk gemanipuleerd worden met deepfake-technologie, waardoor het lastig wordt om onwerkelijkheid van werkelijkheid te onderscheiden. In de tussentijd is het belangrijk dat zowel de overheid als de journalistiek gaan investeren in het identificeren van geavanceerde deepfakes. Het probleem ligt, ironisch gezien, juist bij het feit dat mensen zoveel waarde hechten aan waarheid. Dit is een sterkte maar tegelijk ook een zwakte. Mensen reageren daardoor namelijk erg sterk op schandalen binnen de politiek en de maatschappij. Dat biedt een ingang voor mensen die het politieke landschap willen manipuleren en door middel van deepfakes een ‘nepschandaal’ creëren. We moeten niet de samenhangende waarheden die partijen naar buiten brengen uit het oog verliezen wanneer er een schandaal naar buiten komt. Op deze manier vergeten we niet waar de partij voor staat en wat deze wil bereiken. Dit kan na het uitkomen van een schandaal namelijk wel eens overschaduwd worden. Pas als de kiezer er 100% zeker van is dat het uitgebrachte schandaal geen misleiding is, kan hij eventueel zijn stemgedrag erdoor laten aanpassen