Er broeit iets in de universitaire wereld. Studenten en wetenschappers laten van zich horen en uiten hun onvrede over het bestuur. Sturen op rendementen, aantallen publicaties en studenten en geld ligt onder vuur; men wil ‘terug naar de inhoud’ en naar de bedoeling van de universiteit.

Tekst: Rogier van der Wal

De beweging valt terug te vinden in twee recente publicaties uit Amsterdam. De ene, Competente rebellen van Groene Amsterdammer-journalist Casper Thomas, leest als een trein en sleept je mee. Je wilt weten hoe het afloopt en krijgt onontkoombaar sympathie voor de protesterende studenten. Die stappen in een klassiek frame door in de winter van 2015 (weer) het Maagdenhuis te bezetten, hét symbool van de roemruchte studentenprotesten in 1969, en daar tot aan de ontruiming anderhalve maand te blijven zitten.

Dit keer wordt een terloopse opmerking van de rector magnificus van de Universiteit van Amsterdam tijdens een diesviering, waarbij ze het belang van kritisch denken benadrukte en de UvA omschreef als plek waar studenten worden opgeleid tot ‘competente rebellen’, ineens letterlijk genomen, waarmee de geest uit de fles is.

Voorspelling

Onhandig en arrogant reageren door het College van Bestuur wakkert de storm aan en kost uiteindelijk de collegevoorzitter haar baan. Verrassend veel stafleden vallen de studenten bij; ook zij willen een andere koers, minder financieel gedreven en met meer ruimte voor onderwijs en onderzoek.

Thomas is steeds gaan kijken en doet een poging het protest te duiden en te begrijpen. Wat is hier gebeurd, waar heeft het toe geleid? Dat oordeel kan niet anders dan voorlopig zijn, maar hij voorspelt dat we er ooit op zullen terugkijken ‘als een moment waarop Nederland definitief genoeg kreeg van het idee dat het algemeen belang het beste kan worden gediend door marktwerking’. Aan het slot vraagt Thomas terecht nog aandacht voor de eigenlijke (positieve) boodschap van het protest, want ‘wie iets afwijst, bepleit tegelijk het tegendeel’.

Vraagtekens

De bundel Waar is de universiteit voor nodig? van Stefan Collini, hoogleraar in Cambridge, is taaiere kost maar sluit inhoudelijk mooi aan op het boek van Thomas. Collini zet vraagtekens bij de dominante economische insteek die tegenwoordig gangbaar is bij het beantwoorden van de vraag uit zijn titel.

Hij betoogt dat hoger onderwijs en onderzoek op zichzelf waardevol zijn, de publieke zaak dienen en niet zomaar kunnen worden gereduceerd tot alleen of primair maatschappelijk nut. Het is een verzameling losse maar thematisch verbonden stukken die in het Engels al (veel) eerder verschenen zijn, met een voorwoord van José van Dijck, president van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen.

Zij spreekt met waardering over de stukken in de bundel, maar constateert dat er ook nog wat zaken onderbelicht blijven, waaronder de opkomst van ICT en digitale leermiddelen. Wie onlangs naar VPRO’s Tegenlicht heeft gekeken, dat ging over de veranderingen in het hoger onderwijs, heeft een prima indruk kunnen krijgen van de impact die dat heeft. En die impact wordt alleen maar groter.

Lopende discussie

Collini schetst de plaats van de universiteit in de hedendaagse universiteit, met de Britse situatie als uitgangspunt. Dat maakt dat het ook ingaat op typisch Engelse zaken als een omstreden rapport over de toekomst van de Britse universiteiten of het boek The Idea of a University van kardinaal Newman uit 1852. Hij geeft aan uit reacties op zijn stukken af te leiden dat wat hij aan de orde stelt, herkend wordt en breder toepasbaar is. Toch vond ik niet van alle stukken de relevantie van een Nederlandse vertaling even helder.

Maar er blijft nog genoeg over dat wel aanspreekt en sommige stukken zoals het ‘dagboek van een don’ met als terugkerende vraag hoe je als geesteswetenschapper de krant kunt halen (‘Alfageleerde Cambridge eindelijk klaar met concepthoofdstuk’, ‘Don Cambridge heeft ambivalent gevoel over baan, maar heeft bijna zijn inbox leeg’) zijn zelfs grappig. Beide boeken vormen een waardevolle bijdrage aan het debat over de functie van de universiteit; de discussie loopt nog…

Casper Thomas, Competente rebellen, Hoe de universiteit in opstand kwam tegen het marktdenken. Amsterdam University Press, 2015.
Stefan Collini, Waar is de universiteit voor nodig? Amsterdam University Press, 2015.