De storm uit het paradijs
Na een docentschap van enkele decennia aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam gaat Ger Groot, tevens columnist bij Trouw en voorheen ook hoogleraar filosofie en literatuur aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, met pensioen. Zijn collegereeks over de wordingsgeschiedenis van de moderne mens, zeer geliefd onder studenten en al eerder op cd vastgelegd, eindigt nu in een boek. Met De geest uit de fles legt hij ons een vraag voor die zo ronkend is als het werk zelf: wat is de moderne mens?
Tekst: Joost De Raeymaecker
Elke geschiedenis, dus ook die van de moderne mens, is volgens Walter Benjamin niet zozeer een reconstructie van feiten als wel een herinnering en een interpretatie. In zijn essay Over het begrip van de geschiedenis (1940) illustreert hij dit aan de hand van Paul Klee’s Angelus Novus. Terwijl de Tweede Wereldoorlog losbarst, ziet de Joodse Benjamin in dit schilderij de engel van de geschiedenis afgebeeld. Met zijn rug naar de toekomst gekeerd en zijn ogen op het verleden gericht wordt de engel uit het paradijs geblazen door een stormachtige keten van gebeurtenissen. De mens noemt deze storm ‘vooruitgang’ maar de engel ziet één catastrofaal geheel dat maar blijft aanzwellen, interpreteert Benjamin.
Deze geschiedkundige dialectiek van hoop en vrees, van zondeval en verlossing —zo kenmerkend voor Benjamin’s oeuvre— stelt ons voor de vraag hoe wij onze geschiedenis eigenlijk zelf interpreteren. Herinneren wij deze voornamelijk als vooruitgang of als catastrofe? Deze dubbelzinnigheid is illustratief voor het verhaal dat Ger Groot ons in zijn boek vertelt, zo zal blijken.
In De Geest uit de fles laat Groot de wordingsgeschiedenis van de moderne mens beginnen in de zeventiende eeuw bij René Descartes en zijn befaamde cogito ergo sum. Descartes slaat met zijn methodische twijfel —hij is alleen nog zeker dát hij denkende is— een richting in waarbij het Goddelijke langzaam maar zeker zal worden ingeruild voor het wetenschappelijke als fundament van ware kennis. Alhoewel God nog lang niet verdwenen is bij Descartes begint hier wat Groot de ‘worsteling met de erfenis van religie’ noemt. Gewapend met filosofie en wetenschap trotseert de mens niet zozeer de vraag of God bestaat als wel de vraag wat we moeten doen met de Goddelijke positie in de architectuur van ons denken. Verdragen wij de leeggevallen troon en de absentie van een absolute waarheid? Of durven wij ‘m zelf te bestijgen en maken wij onszelf tot het ankerpunt van de wereld? We hebben dat laatste, met de rede onder de ene arm en onze emoties onder de andere, zeker geprobeerd zo laat Groot zien. Maar uiteindelijk heeft ook de mens zijn centrale positie moeten opgeven en werd hij, zoals de filosofie dat in de twintigste eeuw benoemt, als subject gedecentraliseerd.
De vraag naar de moderne mens
De worsteling met het religieuze laat zich ook lezen als een mogelijk antwoord op een van de belangrijkste vragen in de filosofie: wat is de mens? Of, wanneer we Immanuel Kants oorspronkelijke vraag wat meer toespitsen op dit boek: wat is de moderne mens? De thematiek van de worsteling die Groot presenteert, combineert de uitersten die Benjamin voor zichzelf maar niet in balans kreeg: onze geschiedenis kent nu eens vooruitgang en dan weer catastrofe. Dit samen te brengen in een worsteling maakt van de wordingsgeschiedenis van de moderne mens een dynamisch en veeldradig weefsel dat alleen in een veelvoud van beelden te vangen lijkt. Wat dat betreft zal het niet verbazen dat Groot zich niet tot één vakgebied of medium beperkt. Filosofie is van de wereld, zo laat hij noteren in een bewoording waarin The Scene’s Iedereen is van de wereld (en de wereld is van iedereen) weerklinkt. Ze blijft niet beperkt tot ondoordringbare vakpublicaties maar is ook altijd zintuigelijk: ze toont zich in de muziek die we maken, in de kleding die we dragen, in de steden die we bouwen en in de foto’s waarmee we dit alles soms koortsachtig proberen vast te leggen. Parijse grafitti, een tekst van Descartes, een foto van Nietzsche en een video van Monty Python: daarmee zijn de eerste pagina’s van zijn boek gevuld. Alle video’s die in het boek voorbijkomen zijn daarbij voor de lezer op een toegewijde website verzameld. In één hoofdstuk zien we de aardse libidineuze mens uit de achttiende eeuw niet alleen geïllustreerd aan de hand van Markies de Sade en Mozarts Così fan Tutte maar ook geconfronteerd met onze moderne preutsheid om vervolgens de thematiek van de strijd tegen het ancien régime, die De Sade met Così fan Tutte verbindt, ook nog te zien culmineren in Lamettrie’s L’Homme Machine wiens machinale mensbeeld moeiteloos door Ger Groot aan Star Trek wordt gekoppeld.
De worsteling met het religieuze laat zich ook lezen als een mogelijk
antwoord opeen van de belangrijkste vragen
in de filosofie: wat is de mens?
De worsteling met de engel
Het spektakel van de moderne mens en zijn cultuur wordt ons op ordentelijk wijze en in toegankelijke taal voorgeschoteld in een rijk geïllustreerd en zorgvuldig gelay-out boekwerk. Dat dit het resultaat is van de collegereeks die Groot jarenlang heeft gegeven laat zich dan ook goed voelen. Want zo’n veelvoud van beelden is juist gebaat bij een uitgekristalliseerde en beproefde verhaallijn die het overzicht bewaart en de lezer niet alleen wijst waar hij moet kijken maar ook op wat hij daar dan kan zien.
Doordat Groot nadrukkelijk beelden uit verschillende tijdsgewrichten op een pagina combineert komt de worsteling van de moderne mens helemaal los van het papier. De geest uit de fles is méér dan alleen een boek met plaatjes. Weg is het idee dat geschiedenis slechts een parade van chronologisch georganiseerde gebeurtenissen is met een successie of zelfs progressie van achterliggende ideeën. Ons verleden, zo laat ook Benjamins engel zien, is niet altijd iets wat wij achter de rug hebben; hoe wij haar interpreteren ligt vóór ons. Maar de weg daarnaartoe is niet eenduidig. De voortdurende worsteling en zoektocht naar verloren samenhang is in haar dynamiek net zo modern als het subject dat Groot ermee beschrijft.
