De grote Spinozaweek

Als Descartes de eerste moderne filosoof wordt genoemd, is Benedictus de Spinoza de eerste postmoderne filosoof. Zijn vroegste publicatie was een inleiding in de filosofie van Descartes, en al in het voorwoord distantieert Spinoza zich van drie fundamentele ideeën van Descartes. Spinoza wil verder zonder een persoonlijke god, zonder de dualistische strijd tussen lichaam en geest en ook zonder vrije wil. Toch werd Spinoza eeuwenlang bijna alleen bestreden en verketterd vanwege zijn godsbeeld, alsof zijn mensbeeld nog een brug te ver was.

Sinds de jaren ’70 van de vorige eeuw is dat veranderd, aanvankelijk in Frankrijk en Italië. Spinoza’s mensopvatting kwam in beeld: de eenheid van lichaam en geest, zijn affectenleer en zijn politieke filosofie. In Nederland is er recent opvallend veel belangstelling voor Spinoza en zijn filosofie. Hij is opgenomen in de Canon van de Nederlandse Geschiedenis. De Britse historicus Jonathan Israel beweert in zijn boek De radicale Verlichting dat de Verlichting opbloeit in de 17e eeuw in de Hollandse Republiek met Spinoza en kringen van vrijdenkers om hem heen en dus niet met Locke, Voltaire en Kant een eeuw later, met hun bovendien nogal gematigde opvattingen.

Spinoza’s pleidooi voor de democratie en daarbinnen voor een onbeperkte vrijheid van meningsuiting is inderdaad radicaal en ook erg actueel. Een andere actuele kwestie waarover Spinoza zinvolle en beargumenteerde uitspraken heeft gedaan, betreft het recente debat over de al of niet bestaande vrije wil, en met name over de vermeende praktische consequenties van het niet bestaan ervan. Kortom, Spinoza’s filosofie is springlevend en in staat om een licht te laten schijnen op hedendaagse wetenschappelijke en maatschappelijke vraagstukken.

Dit gaan we een week lang doen, samen met Nederlandse Spinoza-experts. Prof. Maarten van Buuren opent de week met een inleiding in het denken van Spinoza. Dr. Ton de Kok stelt dat god niet dood is, maar springlevend en in het denken van Spinoza alomtegenwoordig. Met prof. Jan Verplaetse kijken we naar het belang van Spinoza’s denken in het debat over de vrije wil. Hoofddocent dr. Miriam van Reijen laat ons zien wat de rede al of niet vermag ten aanzien van de passies en wat het denken van Spinoza over democratie en van meningsuiting voor ons vandaag kan betekenen. Met prof. Piet Steenbakkers kijken we naar de Ethica als een handboek voor geluk en levenskunst.

Miriam van Reijen en waarom het vandaag niet had mogen regenen

Mensen lijden emotioneel niet door andere mensen of door de dingen die hen overkomen, maar door hun eigen gedachten daarover, schrijft Epictetus. Het zijn irrationele gedachten die negatieve emoties als irritatie, angst, teleurstelling, jaloezie en schuldgevoel veroorzaken. Filosoferen, dat wil zeggen zelf kritisch nadenken, kan daarin verandering brengen. Wie dat wil, kan terecht bij de stoïcijnse levenskunst van o.a. Epictetus, Seneca en Spinoza. Spinozakenner en enthousiast stoïcijn dr. Miriam van Reijen behandelt deze filosofie uitgebreid in haar nieuwste boek, Stoïcijnse levenskunst: evenveel geluk als wijsheid (2016). 
De stoïcijnen gaan ervan uit dat de negatieve gemoedsaandoeningen je geluk in de weg zitten. Als iemand zich dus gelukkig(er) wil voelen, is het zaak deze ongewenste gevoelens niet (meer) te hebben. Kritisch denken kan helpen om de onderliggende onware gedachten bewust te worden en ze daarna eens kritisch te onderzoeken, zoals Socrates al bepleitte. Dit kan leiden tot een verandering van je gedachten, en dat zorgt ervoor dat je gemoedstoestand in positieve zin verandert. Dat betekent in de eerste plaats gemoedsrust, en bovendien ontstaat er ruimte voor prettige gevoelens, voor geluk.

Deze visie vinden we ook terug in de filosofie van Spinoza. Hij maakt onderscheid tussen een adequate en een inadequate manier van denken. De eerste manier van denken maakt je gemoedsaandoening tot een actief affect, d.w.z. gebaseerd op eigen inzicht, terwijl de inadequate, niet werkelijk eigen, manier van denken leidt tot een passief affect. 

Spinoza noemt daarom alleen de gevoelens die ontstaan door een inadequaat idee ‘passies’, van het Latijnse woord voor lijden ‘passio’. De remedie tegen de passies ligt in het redelijke denken: hoe redelijker je denkt, d.w.z. hoe vaker je adequate ideeën hebt, des te prettiger voel je je. Net als de stoïcijnen meent Spinoza dus dat je door middel van het kennen en kritisch onderzoeken van je gedachten je gemoedstoestand in positieve zin kan veranderen. 
Een voorbeeld. Stel, het regent en je wilt nog naar buiten vandaag. Dan kun je de gedachte hebben: ‘Het regent.’ Dit is een adequate gedachte en deze zorgt nog niet voor een gevoel. Vervolgens kan daar de gedachte ‘het had vandaag niet mogen regenen’ bij komen. Dat is een normatief oordeel dat botst met de gegeven situatie (de regen) en deze botsing betekent een emotioneel effect: je voelt je geïrriteerd, boos, kwaad.  Dat affect is pas

sief, want het berust op en niet-ware gedachte, een norm. Zodra je je bewust wordt van die gedachte, kun je inzien dat deze inadequaat is en niet gebaseerd is op de waarheid. En als je dat ook werkelijk aanneemt, en de regen als een feit accepteert, verdwijnt je vervelende gevoel.

Nieuwsgierig geworden naar de affectenleer van Spinoza? Op donderdag 27 oktober vertelt dr. Miriam van Reijen tijdens de Spinozaweek op de ISVW over Spinoza’s visie op het ontstaan van de passies en wat de rede daartegen vermag.

Maarten van Buuren en de essentie van Spinoza

Spinoza begrijpen is niet zo heel moeilijk. Tenminste, niet als je dit kleine handboekje leest. Maarten van Buuren legt hierin op begrijpelijke wijze uit waarom Baruch de Spinoza niet alleen Nederlands belangrijkste denker is geweest, maar waarom hij ook wereldwijd tot de toppers wordt gerekend. Bij Spinoza krijgt het idee van ‘vrijheid van meningsuiting’ voor het eerst goed vorm. Spinoza is ook de man die God bevrijdt uit zijn theologische harnas. Zijn God valt samen met de natuurwetten en is dus verzoenbaar met de moderne wetenschappen. En als je dan weet dat Spinoza met zijn modern aandoende levenskunst ook nog eens de man is die de mens weet te bevrijden van lastige emoties, dan begrijp je waarom je dit boekje moet lezen.

Nieuwsgierig geworden naar Spinoza’s filosofie? Op maandag 24 oktober vertelt prof. dr. Maarten van Buuren tijdens de Week op de ISVW onder meer over waarheid, identiteit en samenleving volgens Spinoza.