De geneugten van het vertalen van Isaiah Berlin

In gesprek met Thomas Heij over De egel en de vos

‘De vos weet van alles, maar de egel weet één groot iets’. Dit citaat gebruikt Isaiah Berlin in zijn boek De egel en de vos om grote denkers in te delen. Egels zijn denkers die één fundament achter de werkelijkheid zoeken, ze proberen alles in een enkel systeem te passen. Vossen zijn pluralisten en nemen de wereld in al zijn verscheidenheid waar. Een voorbeeld van egels zijn volgens Berlin Plato en Marx. Erasmus en Poesjkin zijn juist vossen. Er is volgens Berlin echter een denker die zowel vossen- als egeleigenschappen heeft: Lev Tolstoj. Berlin analyseert Tolstojs geschiedfilosofie en zijn opvattingen over kennis en vrijheid zoals die naar voren komen in zijn beroemde boek Oorlog en vrede, om erachter te komen of Tolstoj meer een egel of een vos is. Thomas Heij heeft De egel en de vos vertaald naar het Nederlands. De vertaling is, in de woorden van de vertaler zelf, een ‘bescheiden bestseller’ geworden. Maar hoe is de vertaling eigenlijk tot stand gekomen, en hoe ervaarde Heij het vertaalproces van een filosofische tekst die oorspronkelijk een lezing was? En bovenal, wat maakt dat het gedachtenspelletje ons nog steeds bezighoudt, al die jaren nadat Berlins boek uitkwam?

Tekst: Lenna Bartens

Om bij het begin te beginnen: je bent opgeleid als filosoof. Hoe ben je vertaler geworden?
‘Ik ben eigenlijk per toeval het vertalen ingerold. Op een dag reed ik met onze directeur en een collega in de auto terug van de ISVW, waar ik destijds werkte als eindredacteur van iFilosofie, naar huis. In de auto hadden we een discussie over vrijheid van geloof, radicalisme en geweld. Onze directeur vertelde dat Thomas Jefferson, voormalig president van de Verenigde Staten en tevens filosoof en architect, een Bijbel had samengesteld waar hij al het geweld uit zou hebben weggehaald.

Dit intrigeerde mij en ik besloot het te onderzoeken. Het bleek dat Jefferson inderdaad met een mesje in de Bijbel had zitten snijden. Hij had echter niet al het geweld maar alle wonderen uit het verhaal gehaald. Jeffersons idee hierachter was dat de Bijbel begrijpelijk moest zijn voor iedereen. Lang verhaal kort: dat zijn wij gaan vertalen, die Bijbeltekst, een heel jaar lang. We hebben er nog een lange inleiding bij geschreven en dat is mijn eerste vertaling geweest.’

Bij het onderzoek voor de inleiding op die tekst kwam Heij nog meer teksten tegen die toe waren aan een nieuwe Nederlandse vertaling: New Atlantis van Francis Bacon en The Blazing World van Margaret Cavendish. Inmiddels zijn ook deze klassiekers in vertaling van zijn hand verschenen en heeft hij een opleiding tot vertaler gevolgd.

Wat deed je besluiten De egel en de vos te vertalen?
‘Ik stuitte op Berlin toen ik met een leesgroep de klassieker Oorlog en vrede van Tolstoj las. Daar zitten stukken in waarvan ik dacht: die zijn misschien iets minder spannend dan het verhalende gedeelte. Om die toch te begrijpen ging ik secundaire teksten lezen en toen kwam ik bij die tekst van Isaiah Berlin terecht.’ In De egel en de vos behandelt Berlin uitgebreid de geschiedfilosofie en de kentheorieën die Tolstoj uiteenzet in Oorlog en vrede. Heij: ‘Die delen van Oorlog en vrede zijn wat taaier dan de rest van de roman maar vanuit filosofisch standpunt wel degelijk interessant.’ Berlin gebruikt deze analyses van Tolstoj om na te denken over het verschil in denken tussen egels en vossen.

Gaat het boek nu over egels en vossen, of over Tolstoj?
‘Dit essay van Berlin is veel meer dan een uitleg van Tolstojs filosofische theorieën. Je kunt de tekst op drie manieren lezen, denk ik. De eerste is zoals ik erin ben gekomen, als een toelichting op Tolstoj. Berlin weet die tweede epiloog uit Oorlog en vrede toch wat interessanter te maken.

Het tweede perspectief is een politiek-filosofische lezing, vanuit het denken van Berlin. Hij dacht na over vrijheid en liberalisme aan de ene kant en totalitarisme aan de andere kant. Daar gaat deze tekst niet expliciet over, maar je proeft het er wel een beetje in. Marijn Kruk werkt deze politieke lezing mooi uit in een column in de NRC.

Het derde perspectief is wat de meeste mensen leuk vinden, dat gedachtenspelletje: ben je nou een egel of ben je een vos? In feite neemt dat echter maar drie of vier bladzijden van het boek in beslag. Ik denk dat de kracht van dit idee deels ligt in het feit dat Berlin niet helemaal uitspelt wat nou precies dat onderscheid tussen de egel en de vos is. Hij geeft wel voorbeelden, noemt ook een hoop namen, en daar kun je wel het een en ander uit opmaken. Ook hoe hij het toepast op Tolstoj is inzichtelijk, maar het blijft toch een beetje puzzelen wat nou precies een egel en wat precies een vos is. Ik denk dat dat heel slim is geweest: het zet je aan het denken, juist dat beetje vage maakt het populair.’

Ben je zelf een egel of een vos?
‘Ik ben zelf vooral een vos. Dat was ook wat mij aantrok aan het essay, waardoor ik het wilde vertalen. Ik dacht: verdorie, die beschrijving van die vos lijkt heel erg op mij! Op de middelbare school had ik veel vakken, maar nergens was ik uitzonderlijk goed in. Dat is tekenend voor vossen: veel interesses hebben maar nergens een expert in zijn. Berlins onderscheid tussen egels en vossen is een mooie manier om aan de karakteristieken van vossen, de verscheidenheid maar ook afwezigheid van een grote expertise, toch een positieve draai te geven.’ Kenmerkend voor vossen is dat ze de experts, de egels, bewonderen. Omgekeerd zou het ook kunnen dat egels vossen soms bewonderen. Heij: ‘Je kunt je voorstellen dat een egel een vos benijdt wanneer hij wordt geconfronteerd met feiten die niet passen in zijn wereldbeeld.’

Hoe was het om De egel en de vos te vertalen?
‘Het vertalen van Berlins proza was nog best lastig. Als je De egel en de vos aan het lezen bent, merk je dat Berlin een heel karakteristieke manier van schrijven heeft. Praten eigenlijk, want de tekst was aanvankelijk een lezing, en de latere toevoegingen heeft hij gedicteerd. Naar het einde van het essay toe worden de zinnen almaar langer en langer. En daarmee ook lastiger te vertalen. Dan komt er weer een bijzin, en weer een bijzin, en weer een. Allemaal in heel volle, een beetje gezwollen taal. Als beginnend vertaler denk je al snel: “Dit is wel een heel lange zin, laten we daar maar een punt zetten.” Maar dat is eigenlijk uit den boze, want de eigenheid van de tekst gaat daarmee verloren. Berlins eigen stijl, daar moet je een beetje inkomen. Je moet je bedenken dat hij, strak in pak, achteroverleunend in zijn fauteuil zat te oreren. En alle kennis die hij had, stroomde er zo uit. Met dat beeld van Berlin erbij is het ook genieten.’

De egel en de vos

Isaiah Berlin

Uitgeverij: ISVW Uitgevers
Jaar: 2020

‘De vos weet van alles, maar de egel weet één groot iets.’ Met deze spreuk deelde Isaiah Berlin grote schrijvers en denkers in. Plato, Dante en Dostojevski zijn egels. Zij zien de wereld als één geheel. Aristoteles, Erasmus en Poesjkin zijn vossen: pluralisten die een veelheid zien. Maar hoe zat het met een van de allergrootsten?