Column René ten Bos: Jaspers
“Quidquid delirant reges plectunctur Achivi.”
Dit citaat komt van de Romeinse dichter Horatius (65 v.C. – 8 v.C.). In vrije vertaling staat er: het maakt niet uit wat de krankzinnige koningen verkeerd doen, de Grieken zullen worden gestraft. De dwaasheid en onbezonnenheid van Griekse koningen ten tijden van de Trojaanse oorlog – we denken hier bijvoorbeeld aan de capriolen van de broertjes Agamemnon en Menelaus – zullen vroeg of laat gewroken worden op het Griekse volk. Tegenwoordig wordt Horatius wel eens aangehaald om duidelijk te maken dat het volk, waar dan ook, altijd moet boeten voor de feilen van zijn bewindslieden.
Ik kwam het citaat tegen in het prachtige essay Die Schuldfrage van de grote Duitse psychiater en filosoof Karl Jaspers (1883-1969). Dit essay werd vlak na de Tweede Wereldoorlog geschreven. De directe aanleiding schijnt het vrijkomen van het verschrikkelijke beeldmateriaal uit het concentratiekamp Bergen-Belsen te zijn geweest. Even voor de helderheid: daar lieten onder de erbarmelijkste omstandigheden die men zich maar kan voorstellen niet minder dan 70.000 mensen het leven. “Das ist eure Schuld”, kregen de Duitsers van geallieerden te horen. “Diese Schandtaten: eure Schuld.” In de kranten en vooral ook via de plakkaten op de muren kreeg het Duitse volk te horen dat het schuldig was aan de verschrikkingen.
Jaspers vraagt zich af in hoeverre je een heel volk, in dit geval het Duitse, schuldig kunt verklaren aan misdaden. Hij maakt daarbij onderscheid tussen verschillende vormen van schuld – criminele, politieke, morele en metafysische – maar de fijnzinnige details die dit met zich meebrengt, zal ik hier verder laten rusten. Waar het me hier vooral om gaat is dat Jaspers een emanciperend moment ontwaart in het aanvaarden van aansprakelijkheid (Haftung). De volgende zin is van een ongehoorde nuchterheid: “Dat de hele bevolking daadwerkelijk de gevolgen moet dragen van staatshandelingen (…) is louter een empirisch feit.” (p. 58) Op de puntjes in deze zin staat overigens, in het Latijn, de uitspraak van Horatius. Jaspers voegt aan de constatering dat het hier om een empirisch feit gaat toe dat het aanvaarden van aansprakelijkheid het eerste teken is “van het ontwaken van een politieke vrijheid”.
Wat ik ervan leer, is dit: alleen degenen die zich vrij voelen, kunnen zich schuldig voelen. De implicatie hier is dat alleen mensen die hun politieke onvrijheid koesteren zich onschuldig kunnen wanen. Ik gebruik hier het woord ‘wanen’, omdat onvrije mensen natuurlijk niet echt of in ieder geval niet altijd onschuldig zijn. Denken dat je onschuldig bent, is de verleiding van het aan de leiband liggen. Door die verleiding wil Jaspers heen breken. “Je aansprakelijk weten, is het begin van een innerlijke omwenteling (Umwälzung) die de politieke vrijheid wil verwerkelijken.” (pp 58-59). Dat betekent dus ook dat je je los kunt en moet wringen uit de greep van welke autoriteit dan ook. Dat vinden mensen vaak moeilijk. Ze zien het ongemak dat met vrijheid komt of ze denken dat ze verraad plegen, ontrouw zijn of gewoonweg tot domheid vervallen. Maar een politieke relatie is, aldus Jaspers, niet hetzelfde als een huwelijksrelatie. Ze moet en kan niet anders dan gebaseerd zijn op de wil om, als dat nodig is, ontrouw aan leiders, experts of alle andere vormen van autoriteit te zijn. Zoiets is inderdaad niet de bedoeling, denk ik dan maar, in een huwelijk.
Degene die zich dus zomaar overgeeft aan machthebbers en autoriteiten, is ondanks zijn eigen wanen per definitie schuldig. Zie hier de ware portee van het citaat van Horatius. Dat dit veel verder reikt dan de context waarin Jaspers schrijft en dat het ook nu in pandemische tijden van toepassing is, ook al zijn de omstandigheden vanzelfsprekend heel anders, wil ik ter beoordeling aan de lezer laten. Iedere atmosfeer van eensgezindheid en onderwerping creëert volgens Jaspers als het ware vanzelf een collectieve schuld. In een verkiezingsbrief aan het Nederlandse volk schreef onze minister-president Mark Rutte dat het nu geen tijd is “voor het uitvergroten van verschillen”. Met Jaspers in het achterhoofd denk ik dat het juist onze morele plicht is die verschillen te zoeken en te vinden.
Die Schuldfrage. Von der politischen Haftung Deutschlands
Karl Jaspers
Uitgeverij: Piper
Jaar: 2012
Jaspers’ Schrift „Die Schuldfrage“, 1945 konzipiert, erschien schon 1946, als zum ersten Mal die Verbrechen des nationalsozialistischen Deutschland dem ganzen Volk offenbar wurden. Sie versuchte – unerbittlich und ohne Selbstgerechtigkeit – Nachdenken zu üben, als Entsetzen und Scham in Ratlosigkeit, Schweigen, verborgene Wut umschlugen.
