Column René ten Bos: Marsman
“De woorden die we kiezen voor de wereld om ons heen, gaan geen enkele noodzakelijke verbinding aan met de dingen die ze proberen te beschrijven.” – Lieke Marsman
Het citaat komt uit een roman van Lieke Marsman (geb. 1990) met de titel Het tegenovergestelde van de mens. Marsman was al bekend als zeer getalenteerde dichteres. Lees haar ‘Man met hoed’. Nu ligt er een roman. Nou ja, een roman. Op de achterflap staat dat het om een ‘ideeënroman’ gaat. Ik wist niet precies wat dat was, een ideeënroman, maar toen ik het boek in de trein van Utrecht naar Groningen en van Groningen naar Utrecht las, begreep ik wat er bedoeld werd. Marsman vertelt het verhaal van een smoorverliefd stel – Ida en Robin – dat aan het begin staat van een academische carrière. Hoe verliefd ook, helemaal goed gaat de relatie niet. Ida heeft last van jaloezie en Robin blijft af en toe op afstand, iets wat Ida er toe aanzet om met prachtige bespiegelingen te komen over seksuele geaardheid: “Als homoseksueel zijn van groot belang is voor iemands identiteit, is heteroseksueel zijn dat ook, alleen zien we het niet, omdat het heteroseksuele deel van iemands identiteit perfect overloopt in de achtergrond van de op heteroseksualiteit ingestelde maatschappij waartegen het zich afspeelt.” (p. 56) Zelden heb ik zoiets waars over seksuele identiteit, maar ook identiteit in het algemeen gelezen: identiteit is gebaseerd op contrastwerking.
Je weet dan ook dat dit geen gewone roman is. Het tegenovergestelde van de mens laat zich ook lezen als een bundeling van fraaie aforismen. Aforismen? Ja, voor veel filosofen inmiddels een vergeten kunst, want zij vermeien zich vandaag de dag in essays. Marsman combineert het vermogen een liefdesverhaal met dramatisch effect te vertellen met de kunst om zinrijke spreuken te schrijven. Ik dacht in de trein meteen: wow, als filosoof zou ik dat ook meer moeten proberen te doen: mooie zinnen maken. Maar het vereist een zeker dichterlijk talent. Nietzsche, Schopenhauer … dat soort werk. Ik dacht niet verder na, maar liet me moeiteloos meeslepen door zinnen als “[J]e zoekt een veilig hol maar je ontgint het gebied met dynamiet.” (p. 163)
Die laatste zin laat ook zien waar dit boek in feite om draait: de mens – want die wordt bedoeld met ‘je’ – is in zijn streven naar comfort en luxe moeiteloos in staat er een grote puinhoop, zowel in zijn persoonlijke leven als met betrekking tot de wereld om hem heen, van te maken. Marsman raakt aan een oeroud, bijna heraclitisch thema: wat in de wereld gebeurt, gebeurt ook in je leven. De kosmos zit in het mensenleven en het mensenleven in de kosmos. Wereld en leven zitten echter vol met spleten, gaten, fricties, erupties, overstromingen – kortom, van harmonie is geen sprake. Van heel veel dingen – je eigen jaloezie of de gewetenloosheid van het internationale bedrijfsleven – begrijp je helemaal niets.
Niet eerder heb ik een boek gelezen dat schijnbaar moeiteloos bespiegelingen over klimaatcatastrofe koppelt aan de kleinere, maar niet minder voelbare persoonlijke catastrofes. Tegenover al die absurditeit rest dan niets anders dan hier en daar een zinrijke spreuk, in de wetenschap dat de woorden uiteindelijk de lading toch niet kunnen dekken. Daarover gaat het citaat dat ik heb uitgekozen. We kiezen woorden, we kunnen dat doen met de grootste zorgvuldigheid, en toch ontglipt ons iets, altijd en onontkoombaar. De taal laat, als puntje bij paaltje komt, niets anders dan gaten na. Ik kan mijn lief niet uitleggen waarom ik van hem of haar houd of juist niet meer houd. En ik kan iemand die er niet bij was niet uitleggen wat er gebeurt als er een orkaan over mijn huis is gegaan.
