Column René ten Bos: Eva Horn

“Wie heeft overleefd, heeft anderen laten sterven.”

De Duitse filosofe Eva Horn (1965) schrijft dit op p. 228 van haar boek Zukunft als Katastrophe, een zeer fraaie tekst die al in 2014 verscheen maar waar ik slechts recent aandacht voor kreeg. Horn werkt momenteel aan het Institut für Germanistik aan de Universiteit van Wenen. In Nederland is ze niet erg bekend, maar in Duitsland en Oostenrijk krijgen haar boeken en optredens veel aandacht. Ze schreef onder meer over conspiratietheorieën en de macht van geheime diensten. Ze geldt daarnaast als een groot kenner van Goethe.

Het citaat staat in een boek, dat gaat over de vraag waarom mensen zo geneigd zijn de toekomst als iets duisters af te schilderen. Natuurlijk schuilt daarin een pervers plezier, iets waar ik Horn ook af en toe van verdenk. Ergens in het begin van het boek schrijft ze het volgende: ‘Als de aarde de mens niet meer voedt, dan wordt hij voor zichzelf de laatste ressource die hij verteert nadat hij de wereld heeft verteerd.’ (p. 32) Ik vind dit een heel mooie zin en ik kan me voorstellen dat de schrijfster een plezier moet hebben gehad bij het schrijven ervan. Kannibalisme, zo maakt Horn duidelijk, is een onontkoombaar gevolg van de ecologische en klimatologische rampspoed die eraan zit te komen. De catastrofe zal de laatste restjes beschaving wegblazen. Het plezier dat je beleeft aan deze omineuze voorspellingen is ook het plezier dat ze tegenkomt in de werken van schrijvers als Lord Byron of Cormack McCarthy. En als het niet de literatuur is die hier als inspiratiebron dient, dan hebben we nog wel wat apocalyptische SFfilms en enige horror in de aanbieding. Mensen fantaseren nu eenmaal over het einde en voor Horn is het de vraag wat dit zegt over ons “tijdsgevoel”.

Het citaat – “Wer überlebt hat, hat andere sterben lassen.” – treft men aan in een discussie over Endgame, het beroemde toneelstuk van Samuel Beckett. Horn is niet de eerste filosoof die over dit stuk, dat in Nederland vaak onder de titel Eindspel is opgevoerd, wat te zeggen heeft. Onder meer Theodor Adorno en Stanley Cavell gingen haar voor. De grote vraag die Horn stelt naar aanleiding van Becketts desperate toneelstuk over drie familieleden en hun knecht die een atoomoorlog overleven is wat hun overleven nog waard is. Ze citeert Elias Canetti, die ooit gesuggereerd heeft dat in het overleven altijd een soort machtsmoment ligt: “De schrik bij het zien van de dood lost op in bevrediging, omdat men zelf niet bij de doden hoort. In het overleven is iedereen de vijand van de ander.” (p. 223) Maar de geilheid van dat machtsmoment kom je bij Beckett niet tegen. Integendeel zelfs, het gaat in zijn toneelstuk om mensen die helemaal geen redding meer te verwachten hebben omdat ze, aldus Horn, al gered zijn. Ze zijn gered, maar weten dat de wereld onherroepelijk ten onder gaat.

Wat de overlevers rest, is niets anders dan nadenken over waarom men niet meer anderen heeft willen redden. Horn spreekt van een “biopolitieke catastrofelogica” die naar mijn smaak uiteindelijk gaat over de vraag wat solidariteit nog waard is in tijden van catastrofe. Als we Beckett mogen geloven, dan is ze helemaal niets meer waard. De figuren in Endgame hebben geen tragische beslissing genomen die een bepaalde morele reikwijdte heeft. Ze zijn er gewoon nog. Ze ademen en ze creperen. Ze zijn bij Beckett teruggebracht tot ‘louter leven’, niet tot ‘moreel overleven’. Er is dus aan dat overleven van een catastrofe helemaal niets tragisch of dilemmatisch: alles wat gebeurt, gebeurt zonder enige grond. De catastrofe overleven heeft niets heroïsch. Het overleven is bij Beckett verworden tot niets anders dan wat Horn omschrijft als een “existentieel reductiebevel”: je kunt eten en spreken en alleen maar wachten op het einde dat al geweest is en tegelijkertijd nog moet komen.

De Duitse filosoof Peter Sloterdijk zei ooit dat de enige catastrofe die mensen echt zal overtuigen degene is die niemand overleeft. Horn maak aan de hand van Beckett duidelijk dat de overlevers helemaal geen overtuigingen, laat staan morele, meer zullen hebben. Er is geen troost in de catastrofe. Laten we haar dus mijden.