Van Buurens Ethica: ontsluiering of versluiering van Spinoza?

Maarten van Buuren, emeritus-hoogleraar Moderne Franse Letterkunde, heeft een nieuwe vertaling gemaakt van Spinoza’s iconische Ethica, die hij en passant in een moderne context plaatst. Dit belooft nogal wat – maar heeft Van Buuren voldoende grip op het vroegmoderne denkwerk van Spinoza om die belofte waar te maken?

Tekst: Arthur Veenstra

Spinoza is een van die zeldzame filosofen wier boodschap een tijdloze weerklank lijkt te hebben. Zo wordt met regelmaat naar Spinoza gewezen als mogelijke verlosser van de ‘eeuwigdurende vragen’. Ik doe een greep. De natuurkundigen Albert Einstein en Stephen Hawking verwijzen allebei naar de natuurwetten als zijnde de ‘gedachten van God’. Dit inzicht van Spinoza wordt inmiddels vrij breed geaccepteerd in natuurkundige kringen: de natuurwetten zouden de gedachten van God zijn, en het is de missie van natuurkundigen om Zijn gedachten te decoderen. Antonio Damasio, een bekende filosoof van ‘mind’, probeert de problemen van het Cartesiaanse dualisme te repareren door terug te grijpen op Spinoza; zie onder meer zijn werk Het Gelijk van Spinoza. In bredere zin wordt Spinoza verder gretig gelezen onder psychologen, vanwege zijn stoïsche gedachtegoed dat de weg beschrijft naar het ware geluk. En ten slotte is Spinoza vaste kost voor mensen die proberen te begrijpen of er nog plaats is voor vrije wil in een wereld die ‘causaal gesloten’ lijkt te zijn. ‘Causale geslotenheid’ is het idee dat de werkelijkheid, inclusief de mens zelf, volledig is gedetermineerd door fysieke wetten. Hoe kan er binnen een dergelijk fysiek gesloten systeem nog ruimte zijn voor werkelijk vrije keuzes? Wie heeft juist op deze vraag veel origineel denkwerk verricht? U raadt het al: Benedictus Spinoza.

Iedereen die wil begrijpen waarom het vroegmoderne denkwerk van Spinoza nu nog zo invloedrijk is, zal zich vroeg of laat gaan verdiepen in zijn onbetwiste meesterstuk: de Ethica. Helaas staat de Ethica niet alleen bekend om zijn unieke filosofie, maar ook om zijn ondoorgrondelijkheid. De gemiddelde lezer die vol goede moed de Ethica aanschaft, zal binnen een paar bladzijden vastlopen. Maarten van Buuren, emeritus-hoogleraar Moderne Franse Letterkunde, heeft een nieuwe vertaling van deze klassieker    gemaakt inclusief samenvatting en verklarende toelichting. Deze uitgave lijkt daarmee ideaal voor de niet filosofisch geschoolde lezer. Maar lukt het Van Buuren om die prachtige belofte waar te maken? Is zijn vertaling de juiste ingang in het werk van Spinoza?

ASICS
De door van Buuren vertaalde uitgave van de Ethica is een stevig boek van 450 pagina’s. Van Buuren heeft zijn vertaling van de Ethica gebaseerd op onder meer het ‘Vaticaanmanuscript’ dat in 2011 is ontdekt. Dit betreft een zeer vroeg manuscript van de Ethica op basis waarvan het Vaticaan de Ethica op de lijst van verboden boeken plaatste: de beruchte ‘index librorum prohibitorum’. De vertaling beslaat het grootste deel, maar ik vind vooral het tweede deel, de samenvatting en toelichting, het meest waardevol. Hierin zet Van Buuren, per hoofdstuk van de Ethica, op vlotte wijze het denkwerk van Spinoza uiteen. Op hoofdlijnen krijgt de lezer zodoende een behoorlijk totaalbeeld van de filosofie van Spinoza en haar belangrijkste thema’s. Ook heeft de lezer in een klap een eerste begrip waarom Einstein, Hawking, Damasio en tal van anderen, verwijzen naar Spinoza. Hij laat verder goed zien hoe actueel Spinoza’s filosofie is. Neem alleen al de nadruk die Spinoza legt op training van het fysieke lichaam om zo ook de geest te voeden. Spinoza is door zijn lichaam/geest monisme een logisch voorstander van het Latijnse adagium: ’Anima Sana in Corpore Sano’/’een gezonde geest in een gezond lichaam’. ASICS heeft het acroniem van dit adagium gekozen als merknaam, in lijn met het veelgehoorde inzicht dat hardlopen een goed middel is om je uit een depressie te rennen. En ditzelfde adagium is natuurlijk helemaal hip in de TaiChi/Yoga beweging die lichaam/geest als fundamentele eenheid benaderen. Het fascinerende van Spinoza’s filosofie is niet dat zij zijn tijd zo ver voortuit lijkt te zijn. Wat Spinoza zo bijzonder maakt is dat dit soort inzichten met ijzeren logica volgen uit zijn analyse van de werkelijkheid. Het zijn voor Spinoza dus geen toevallige intuïties, maar noodzakelijke gevolgen van zijn geometrische analyse van de aard van God ofwel Natuur.

Onder Van Buurens ‘vogelvlucht’ liggen talrijke complexe discussies,
die verre van eenduidig zijn

Ik voel me als lezer al snel een Spinozakenner. Die indruk is natuurlijk bedrieglijk. Onder Van Buurens ‘vogelvlucht’ liggen talrijke complexe discussies, die verre van eenduidig zijn. Verder sluipen er hier en daar onzorgvuldigheden in de toelichting: dat Descartes een substantietrialist zou zijn –er zijn drie substanties- is zeer discutabel. Ook trekt Van Buuren net te makkelijk allerlei vergelijkingen die enigszins kromlopen. Voor de niet-filosofische lezer zijn dit soort zaken wellicht van ondergeschikt belang. Een te grote mate van complexiteit, voorbehouden en nuances vertroebelt het prachtige panoramabeeld van Spinoza’s wereld. Dat is wat mij betreft goed geslaagd.

Connotaties
Het beeld van de toelichting wordt verder versterkt in de vertaling van de Ethica: deze vertaling is voor leken wellicht acceptabel, maar voor filosofen schiet de vertaling te kort. Nou moet gezegd worden dat een vertaling van de Ethica een uiterst uitdagende bezigheid is. Een vertaler die geen specialist is in de pre- en vroegmoderne filosofie begeeft zich op glad ijs. Dat is precies het gevoel dat ik krijg bij de vertaalkeuzes die Van Buuren maakt. Neem bijvoorbeeld de 5^de definitie op de eerste pagina van de Ethica.

‘Onder verschijningsvorm versta ik de aandoeningen van een substantie, dat wil zeggen datgene wat in iets anders is waardoor het ook wordt voortgebracht’ (Deel I, Def. 5).

Hierin definieert Spinoza het scholastieke begrip ‘modus’, wat door Van Buuren is vertaald met ‘verschijningsvorm’. ‘Modus’ zoals gebruikt door Spinoza is het meest eenvoudig te begrijpen als de vorm of staat van iets. Zo is mijn lichaamshouding een modus van mijn lichaam en het lichaam een modus van het uitgebreide (res extensa, oftewel de materiële wereld). Het uitgebreide is op haar beurt weer een modus/attribuut van de ene substantie. Op zich is er dus iets voor te zeggen om modus te vertalen met ‘vorm’. Toch zet ‘verschijningsvorm’ de lezer precies op het verkeerde been ten aanzien van Spinoza’s filosofie. ‘Verschijningsvorm’ impliceert namelijk een subject waaraan die vorm verschijnt. Dergelijke subject-objectconnotaties zijn antithetisch met Spinoza’s monisme. Voor Spinoza bestaat immers alleen die ene substantie welke zich tegelijkertijd manifesteert in verschillende attributen: in res extensa (het uitgebreide) en in res cogitans (het denkende). Een voorbeeld uit de Ethica (zie deel II, Prop. 7). Een cirkel kan voorkomen ‘in de natuur’, en dus als modus van uitgebreidheid. Dezelfde cirkel kan zich in het denken voordoen als waarneming, en dus als modus van het denkende. Als ik een cirkel in de natuur waarneem dan zou Spinoza strikt genomen zeggen dat een bepaalde essentie zich parallel manifesteert in het uitgebreide en in het denkende. Die vorm ‘verschijnt’ dus niet, en er is zeker geen subject waaraan die vorm verschijnt; juist niet! De vorm manifesteert zich in twee aspecten van de ene substantie, punt.

Diezelfde verwarrende subject-objectconnotaties keren voortdurend terug in de vertaling. Zo legt Van Buuren uit (zie Deel II, noot 11) dat onze ideeën volgens Spinoza ‘afspiegelingen’ zouden zijn van de dingen. Het vervelende is dat Van Buurens woordkeuze de lezer wederom op het verkeerde been zet: met ‘afspiegeling’ suggereert hij namelijk een extrinsieke relatie tussen idee en object. Volgens Spinoza is er uiteraard correspondentie tussen het idee van een cirkel in het denken en dezelfde cirkel in de natuur, maar deze correspondentie ontstaat niet doordat er een relatie is tussen subject en object. Zoals gezegd: de cirkel in de denken en in de natuur zijn twee parallelle manifestaties van dezelfde onderliggende essentie. Dát is de reden dat die twee manifestaties corresponderen, maar er is dus absoluut geen relatie tussen die twee manifestaties zoals tussen een object en haar spiegel.

Van Buuren slaagt wat mij betreft
in een populaire ontsluiting van de Ethica:
hij weet de lezer te enthousiasmeren en inspireren

Ik kan niet goed inschatten of Van Buuren met opzet zijn eigen suggestieve interpretatie in de Ethica heeft verwerkt, of dat hij onvoldoende grip heeft op de essentie van Spinoza. Het punt is echter dat zijn vertaling een neutraal begrip van Spinoza behoorlijk lastig maakt. Qua vertaling zijn de Ethica-uitgaven van Boom en Prometheus wat mij betreft meer verantwoord. Het mooie van de Prometheusvertaling –die ik alleen maar heb doorgebladerd– is dat het Latijnse origineel en de Nederlandse vertaling op tegenliggende pagina’s worden getoond. Zelf ben ik erg onder de indruk van de Boomuitgave van de Ethica. De vertaalkeuzes en de voetnoten van de Boomuitgave zijn vrijwel altijd precies goed. Zo geven de Boom voetnoten haarscherp de vertaalkeuzes weer, de scholastieke en Cartesiaanse betekenissen van kernbegrippen én de specifieke wijze waarop Spinoza die begrippen vervolgens inzet. De Boomuitgave biedt de lezer zodoende een neutrale toegang tot de essentie van Spinoza. Datzelfde is in Van Buurens Ethica vrijwel onmogelijk; zijn suggestieve vertaling is als het ware een vervormende afspiegeling van Spinoza’s gedachtengoed.

Ethica in meervoud
Toch heeft de Van Buuren/Ambo| Anthos uitgave van de Ethica bestaansrecht naast de uitgaven van Boom en Prometheus. Andere uitgaven schrikken er voor terug om een toegankelijke toelichting te geven op de filosofie van Spinoza. Dat maakt die uitgaven eigenlijk ongeschikt voor het algemene publiek. Ook de soms uitstekende academische ‘guidebooks’ over Spinoza zijn voor niet-filosofen veel te academisch. De gemiddelde niet-filosofische lezer wil een toegankelijk totaalbeeld van Spinoza’s filosofie en het liefst ook een basaal begrip waarom Einstein, Hawking, Damasio et alia steeds weer naar Spinoza blijven verwijzen. Van Buuren slaagt wat mij betreft in een dergelijke populaire ontsluiting van de Ethica: hij weet de lezer te enthousiasmeren en inspireren. Dat vind ik een behoorlijke prestatie.

Mijn advies is om eerst de samenvatting en toelichting te lezen. Dit geeft een eerste inkijk in Spinoza’s ontzagwekkende denkwerk. Met die bagage kan een eerste poging worden gewaagd om de Ethica zelf te lezen. De stellingen en bewijzen van Spinoza zullen nu iets meer van hun schitterende inzichten prijsgeven. De keerzijde van Van Buurens Ethica, is dat het begint te rammelen zodra hij onder de oppervlakte van Spinoza’s filosofie probeert door te dringen. Op dat soort momenten wekt hij de indruk onvoldoende grip te hebben op de essentie van Spinoza om een correcte contemporaine vertaling te realiseren. Voor filosofisch geschoolde lezers is dat natuurlijk onacceptabel. Zij zullen behoefte hebben aan een academisch verantwoorde vertaling van Spinoza die historisch correct is, en die de andersheid van zijn denken niet afzwakt of versluiert, maar juist in zijn volle glorie toont. Diegene die een diepere verkenning van Spinoza’s wereld voor ogen hebben, kunnen beter een andere vertaling kiezen. De niet-filosofische lezer zal daarentegen opgetogen zijn met een eerste inspirerende inkijk in Spinoza’s bijzondere denkwereld.

Mijn persoonlijke leeswijzer voor degene die geïntrigeerd is door de Ethica:

–A Book Forged in Hell, Stephen Nadler: een levendige en niet-filosofische beschrijving van het Amsterdam van Spinoza in de 17^de eeuw. Waarom Spinoza’s Ethica zo stormachtig werd ontvangen.

–Ethica, vertaald, toegelicht en samengevat, Van Buuren, Ambo|Anthos: Een inspirerende introductie in het denkwerk van Spinoza met een suggestieve vertaling.

–Ethica, Boom: Prachtige uitgave van de Ethica met heldere academisch verantwoorde voetnoten. Maakt mooie sier in de boekenkast.

–Ethica, Prometheus: Het oorspronkelijke Latijn en de Nederlandse vertaling worden naast elkaar worden getoond.

–Spinoza’s ‘Ethics’: Cambridge Introduction, Stephen Nadler: een Engelstalige, academische introductie in Spinoza. Zorgvuldige uiteenzetting van de filosofie van Spinoza in de context van de pre- en vroegmoderne filosofie.

Spinoza (vertaald en ingeleid door Maarten van Buuren), Ethica. Ambo|Anthos, 2017.