Binnenstebuiten

‘Een betere wereld begint bij jezelf!’ Zo luidt het credo van hedendaags activisme. Oog in oog met de vluchtelingencrisis, milieurampen en economische malaise voelen wij ons als individu machteloos. De straten blijven leeg en de lakens onbeschreven. In plaats van in opstand te komen klampen wij ons vast aan de gedachte dat de hagelslag in ons keukenkastje wel fair trade is. Deze individualistische kijk op wereldverbetering staat haar eigen doel in de weg, betoogt Thijs Lijster in De grote vlucht inwaarts. De grote structurele problemen in de maatschappij kunnen wij alleen als collectief aanpakken en de focus op het eigen steentje weerhoudt ons ervan dit te realiseren. De complexiteit en onoverzichtelijkheid van de wereldproblematiek heeft ons massaal op de vlucht doen slaan voor de grote, boze buitenwereld en ons de binnenwereld ingedreven.  

Tekst: Suze van Scheers

Video: Mark Leegsma
 


De titel van het boek verwijst naar de Grote Sprong Voorwaarts, Mao Zedongs poging om met verregaande economische hervormingen naar socialistisch model China tot een supermacht te maken. De gevolgen waren desastreus. Deze Grote Sprong ‘Voorwaarts’ is symbool gaan staan voor alles wat er misgaat als je probeert een ideale samenleving te creëren. Het is de banvloek voor utopisch denken. Volgens Lijster hebben we tegenwoordig een beweging geheel de andere kant op gemaakt: de grote vlucht inwaarts. Dit vormt de rode draad in zijn essaybundel die diverse onderwerpen zoals cultuurindustrie, de Totaalmens, de invloed van opiniepeilingen op het publieke debat, Sherlock Holmes en de oosterse religie-hype aan elkaar knoopt.

Wij hebben ons massaal naar binnen gekeerd, letterlijk en figuurlijk, aldus Lijster. De realiteit van alles daarbuiten negerend, richten wij onze aandacht op het enigszins behapbare eilandje van ons eigen leven. Hier staan zelfontwikkeling en de directe omgeving centraal en heeft een diepgaand gevoel van machteloosheid zich nog geen meester van ons gemaakt. Dit noemt Lijster ‘verinnerlijking’. De wereld staat in brand, maar dit lijkt nauwelijks weerslag te hebben op ons levensgeluk. Zoals Frits van Egters in De Avonden al zei: ‘Het gaat slecht, verder gaat het goed.’

Het resultaat is dat men meer bezig is met het mooi en prettig inrichten van de eigen huiskamer dan van de samenleving. Interieurdesign geeft de mogelijkheid om in elk geval een stukje van de wereld naar eigen wensen vorm te geven.

Een ander symptoom van de verinnerlijking is dat wij grote problemen op kleine schaal proberen op te lossen. Om iets te doen aan een groot probleem als de vluchtelingencrisis nemen sommigen zelf het vliegtuig naar de Griekse kust of zamelen ze oude knuffels in voor vluchtelingencentra. Ons consumptiegedrag is gepromoveerd tot zingever en activisme. We doen onze bijdrage aan een betere wereld door biologische, slaafvrije chocola te kopen. Lijster belicht deze tendens aan de hand van Marx’ theorie over koopwaar als fetisj: koopwaar heeft de magische kracht om ons niet alleen gelukkige maar ook betere mensen te maken!

Op spiritueel niveau trekken we ook massaal naar ons diepste binnenste: een hutspot van religie, filosofie en oosterse wijsheid maakt haar opmars. Bij ‘de nieuwe spiritualiteit’ draait alles om het zoeken, vinden of worden van je ‘zelf’. Deze stroming probeert zich af te zetten tegen de hectiek en het individualisme van de westerse samenleving, maar is in wezen een verlengstuk daarvan. Collectief moeten we op individuele zoektocht: heel diep graven in jezelf naar jouw unieke vorm van zingeving.

Bovendien wordt deze nieuwe spiritualiteit volgens Lijster opnieuw ingezet als motor voor het kapitalisme. De yogales en mindfulnesstraining op je werk zorgen inderdaad voor meer ontspanning en plezier, maar de achterliggende hoop is een verhoging van inzet en productiviteit. Het geluk moet zich uiteindelijk wel uitbetalen.

Collectief writer’s block

Lijster stelt dat deze ontwikkelingen problematisch zijn. Het privéleven wordt op geniepige wijze voor het karretje van het bedrijfsleven gespannen. En hoe goed bedoeld ook, het oprukken van individuele vormen van wereldverbetering zorgt ervoor dat we ons niet realiseren dat we alleen op grote schaal en als collectief de rottende onderliggende structuren van de samenleving kunnen bestrijden. Daar groeien de wortels van onze humanitaire, ecologische en economische crisis.

De verinnerlijking hangt samen met wat Lijster ‘verstarring’ noemt. Hij laat zich hierbij inspireren door Walter Benjamin en Theodor Adorno, figuren die regelmatig in zijn boek opduiken. Adorno introduceerde het begrip ‘natuurgeschiedenis’, het idee dat de geschiedenis een soort automatisch, natuurlijk verloop heeft. Er is sprake van een dialectiek waarin ons begrip van natuur en geschiedenis in elkaar zijn overgaan.

Wanneer de geschiedenis als star gezien wordt zal deze ook daadwerkelijk verstarren. Het gevolg is een collectieve tekortkoming om de pen op te pakken en geschiedenis te schrijven, in plaats van te ondergaan.

Tegenwoordig verwachten we van de natuur dat zij zich in al haar facetten laat manipuleren en inzetten. Zij is in de eerste plaats een grondstof om onze doelen te bereiken. Dit geldt ook voor de eigen natuur: plastische chirurgie voor een onwenselijk lichaam, psychiatrische medicatie voor een onwenselijke geest, vruchtbaarheidsbehandelingen voor een wenselijk kind maar dan niet op een onwenselijk moment.

Tegelijkertijd spreken we over ‘Europa’ en ‘immigratie’ alsof het monsters uit de diepte zijn. We zien angstig de volgende crisis tegemoet, alsof het een orkaan betreft, en niet iets wat door menselijk handelen of een gebrek daaraan veroorzaak wordt. De sociale verhoudingen zijn we gaan beschouwen als onveranderlijk en star, oftewel ‘natuurlijk’. Lijster gaat uitgebreid in op hoe voorstanders van het kapitalisme blijven benadrukken dat dit systeem het beste is dat we hebben en het zelfs verdedigen als de natuurlijke staat van de mens: er is geen alternatief.

Dit illustreert Lijster mooi door erop te wijzen hoe vaak en gemakkelijk je in een bioscoopzaal de Apocalyps kunt beleven maar hoe weinig de verbeelding wordt geprikkeld met een werkelijk andere vorm van samenleven. Je beseft: ik kan mij beter het einde van de wereld voorstellen dan het einde van het kapitalisme.

Wanneer de geschiedenis als star gezien wordt zal deze ook daadwerkelijk verstarren. Het gevolg is een collectieve tekortkoming om de pen op te pakken en geschiedenis te schrijven, in plaats van te ondergaan.

Sterke verhalen 

Volgens Lijster is het onzinnig idealisten weg te zetten als dromers die ‘realistisch’ moeten zijn. Juist diegenen die denken dat we door kunnen gaan zoals we nu doen zijn blind voor de realiteit. Zij zitten met vingers in de oren en ogen dichtgeknepen, keihard oudje liedjes zingend, niet meer in staat om echt bewust te zijn van de noodkreten om zich heen. Het wordt tijd dat we hier echt naar gaan luisteren en zelf weer gaan schrijven. Het wordt tijd voor een plottwist.

In navolging van René Boomkens roept Lijster op tot het vertellen van sterke verhalen. Deze proberen de samenleving weer te vatten in zijn totaliteit. Beseffende dat dit nooit geheel lukt blijft deze poging waardevol: de retorische kracht van sterke verhalen is misschien als enige opgewassen tegen ons gezamenlijke writer’s block. Overdrijving kan iets duidelijk maken wat zonder overdrijving niet zichtbaar of verstaanbaar was geweest.


De grote vlucht inwaarts zit vol interessante analyses over de huidige tijd. Het is onderhoudend, helder en af en toe een beetje te herkenbaar. Het spoort aan om in je gezellig ingerichte stekkie Adorno eens open te slaan, maar vooral ook tot meer betrokkenheid bij de wereld daarbuiten. Maar Lijster kiest zijn voorbeelden wat te zorgvuldig: voorbeelden van actieve burgerlijke betrokkenheid in de maatschappij worden minimaal besproken. Ook worden idealisten die aan hun levensstijl sleutelen voor een betere wereld als te naïef neergezet. Het is wel degelijk onder andere onze levensstijl die onhoudbaar is, en die moet je niet alleen top-down willen veranderen. Maar deze overdrijving past natuurlijk weer perfect bij zijn manier om de wereld te verbeteren: meer sterke verhalen!
 

Thijs Lijster: De grote vlucht inwaarts. De Bezige Bij, 2016.