Autoritaire aantrekkingskracht
Soms lees je een boek dat je boeit tegelijkertijd met een toenemend gevoel van ongemak en beklemming. Casper Thomas’ boek over de autoritaire verleiding is er zo een. Hij zet de opkomst van vijf autoritaire leiders achter elkaar en schetst de onmiskenbare overeenkomsten.
Tekst: Rogier van der Wal
Dat het met de beroemde voorspelling van Francis Fukuyama uit de jaren negentig over het einde van de geschiedenis en de zegetocht van de liberale democratie in werkelijkheid nogal anders is gelopen mag ondertussen welbekend zijn. Juist de ‘illiberale democratie’ lijkt al een tijd aan een gestage opmars bezig. Maar wat gebeurt er nou precies in de verschillende landen met autoritaire leiders? Door lezing van dit boek krijg je daar meer inzicht in.
Het bevat vijf portretten van Turkije, Hongarije, India, Rusland en de Verenigde Staten met daarin verweven de ‘Werdegang’ van de leiders (gekarakteriseerd als de imam, de hooligan, de fakir, de sfinx en de zakenman) en hun partijen. Ondanks de verschillen zitten daar duidelijke parallellen in: overal wordt vroeger of later de rechtspraak geannexeerd en tandeloos gemaakt, en ook de media verliezen hun onafhankelijkheid. Wie daar niet in meebeweegt wordt het leven zuur gemaakt en moet vrezen voor zijn baan en soms zelfs zijn leven.
De leiders zijn uit op (vrijwel) absolute macht. Waar nodig wordt het kiesstelsel daarvoor aangepast. Om die macht te legitimeren wordt teruggegrepen op het verleden, waarbij nationalistische motieven de boventoon voeren, soms in een troebele mix met oproepen tot geweld of het niet afkeuren daarvan. De voor dat land specifieke elementen krijgen daar een logische plek in: zoals in Turkije de islam, in India het hindoeïsme. Eerder omstreden nationalistische denkers fungeren als ideologische inspiratiebronnen, waarnaar nu openlijk verwezen mag worden. Leiderschap wordt verheerlijkt en krijgt een bijna goddelijk aureool: hij – het zijn allemaal mannen en dat is geen toeval! – weet wat goed is voor volk en natie.
Kenmerkend voor dit type leiders is verder een hoge mate van vijanddenken, dat zo krachtig wordt geframed en uitgevent dat het aanslaat bij de eigen aanhang. Voor Erdoğan, Orbán en Poetin is de vijand het Westen met z’n liberale democratieën, decadent, gelijkhebberig en tegelijk zonder ruggengraat, voor Modi zijn het de moslims en voor Trump is dat simpelweg iedereen die het niet met hem eens is of die hem kritische vragen durft te stellen.
Thomas heeft alle beschreven landen bezocht en daar veel mensen gesproken, wat een divers maar ook verontrustend beeld oplevert. Het einde van deze ontwikkeling lijkt nog niet in zicht, integendeel. In het slothoofdstuk roept hij ons op om op de bres te staan voor de liberale democratie, die per definitief de strijd niet kan winnen, hooguit stand kan houden. De ‘illiberalen’ zien het namelijk als een strijd die zij per se willen winnen. Daar is meer over te zeggen en dat gaat vast ook nog gebeuren. Dit mooie boek stemt tot diepe en grondige bezinning; doen we dat niet, dan is de kans reëel dat we dat heftig zullen moeten bezuren.
