Amor Fati

Doet filosofie ertoe? Voor filosoof André de Vries wordt de vraag maar al te belangrijk als bij hem kanker wordt geconstateerd. Hij begint een briefwisseling met Erno Eskens, die nu in boekvorm is verschenen als Amor Fati. Hier leest u de introductie van het boek. 

Tekst: Florian Jacobs

Bij filosoof André de Vries (1965) wordt in de zomer van 2016 prostaatkanker geconstateerd. De Vries is op dat moment werkzaam als filosofisch consulent bij de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW). Hij begeleidt mensen die beter willen nadenken over hun leven. In zijn gesprekken bespreekt hij ook vaak belangrijke levenskeuzes. Soms komen lastige thema’s als euthanasie en de naderende dood ter sprake.Als hij hoort dat de dood hem nu zelf op de hielen zit, raakt De Vries eerst in paniek. Hoe is dit mogelijk? Wat een onrecht! Hij heeft nog zoveel plannen. Zo moet zijn grote filosofische boekwerk over tijd en tijdbeleving nog af. Hij wil dit onderwerp uitdiepen aan de hand van de zogenaamde driewereldentheorie, waarop hij eerder promoveerde. Volgens deze theorie, die De Vries ontleent aan de Oostenrijks-Britse filosoof Karl Popper (1902-1994), is de werkelijkheid opgebouwd uit drie van elkaar te onderscheiden werelden: de fysieke wereld, de mentale wereld en de abstracte wereld. In de fysieke wereld treffen we alle materiële objecten aan (huizen, bomen, maar ook zwaartekracht en moleculen). De mentale wereld bestaat uit subjectieve zaken, zoals waarnemingen en ervaringen,     gevoelens en verwachtingen. In de abstracte wereld, ten slotte, zijn alle abstracte gebeurtenissen en gedachten te vinden. Denk hierbij aan getallen, theorieën en ideeën. Alle mensen leven in alle drie de werelden: we bezitten immers allemaal een fysiek         lichaam, hebben mentale gewaarwordingen en beschikken over abstracte ideeën over de werkelijkheid.

De Vries wil deze werelden beter beschrijven en laten zien hoe ze onze kijk op tijd bepalen, maar hij beseft dat het juist de tijd is die hem daartoe ontbreekt. Zijn prostaatkanker is agressief. Hij heeft niet lang meer.

Filosofische theorieën helpen je om je gedachten te structureren, maar helpen ze je ook bij je ziekte en bij het sterven?

Op dat moment schrijft Erno Eskens (1964), programmadirecteur bij de ISVW, hem een bemoedigende maar ook confronterende brief, waarin hij vraagt wat je nu, als het er echt op aankomt, eigenlijk aan filosofie hebt. Filosofische theorieën helpen je om je gedachten te structureren, maar helpen ze je ook bij je ziekte en bij het sterven? Heeft zoiets als de driewereldentheorie wel iets te zeggen over je omgang met een destructieve ziekte? Eskens nodigt De Vries uit om in een reeks brieven samen naar antwoorden te zoeken.

Wat volgt is een briefwisseling waarin beide denkers stilstaan bij de grote vragen van het leven: wanneer is je leven geslaagd en hoe kun je een moeilijk te accepteren lot verdragen? De mogelijke antwoorden op deze vragen worden steeds vergeleken met de uitspraken van de bulldozerfilosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900). Nietzsche ontwikkelde een gedachte-experiment om de kwaliteit van je leven te meten. Stel je voor, schreef hij, dat een demon je op een nacht bezoekt en je toefluistert dat je je huidige leven integraal gaat overdoen, inclusief alle glorie en ellende. Je mag er niets aan veranderen, noch in het verleden, noch in het heden. Zou je die herhaling dan willen? Als je daar ja op kunt zeggen, dan is je leven ultiem geslaagd. Dan heb je, in de interpretatie die De Vries en Eskens in dit boek volgen, ‘amor fati’, ofwel liefde voor je lot.

Maar is die liefde voor het lot wel op te brengen als je weet dat je haast ondragelijke pijn gaat lijden? Kun je dat eeuwigdurende ja uit je mond krijgen als je net te horen hebt gekregen dat je terminaal ziek bent en moet gaan beslissen over je eigen einde? En misschien wel de lastigste vraag van alle: kun je ja zeggen tegen de gedachte dat je leven binnenkort eindigt, terwijl het leven van je geliefde gewoon doorgaat?

De beide filosofen buigen zich over deze levensvragen en zetten en passant hun eigen levens- en wereldvisie op papier. In de briefwisseling zien we de denkers dan ook aan het knutselende denkwerk. Soms dagen ze elkaar uit, soms aarzelen ze, soms discussiëren ze over vakmatige details en introduceren ze nieuwe termen, en ook tasten ze soms flink in het duister. Terwijl ze zich buigen over onderwerpen als euthanasie, hormoontherapie, het wezen van de tijd, levensdoelen, het huwelijk en de vraag of objectieve kennis mogelijk is, ontwikkelt zich bovendien een warme vriendschap.

André de Vries en Erno Eskens, Amor Fati. ISVW Uitgevers, 2017

Bekijk hier een interview met André de Vries en Erno Eskens: