Alles is veranderlijk

Volgens Michael Puett en Christine Gross-Loh leven we in een tijdperk van zelfgenoegzaamheid. We zijn ongelukkig en ontevreden, zien allerlei problemen, van klimaatverandering tot sociale ongelijkheid, steeds groter worden maar doen er niets aan omdat we het idee hebben dat haalbare alternatieven niet bestaan. In De weg presenteren Puett en Gross-Loh verschillende Chinese filosofische teksten die alternatieven bieden voor deze zelfgenoegzaamheid. Niet als ideologie, maar in de vorm van ideeën over het zelf en de plaats daarvan in de wereld.  

Tekst: Sara van der Wees

In een tijd waarin we ons almaar stuur- en machtelozer voelen, klinkt het op zijn minst vreemd dat zelfgenoegzaamheid daar de wortel van zou zijn. Is de zelfgenoegzame immers niet iemand die achterover geleund het wereldgebeuren aanschouwt en denkt: na mij de zondvloed? En kunnen wij ons in onze bezorgde, zo niet paniekerige toestand met zo’n figuur wel identificeren? De Chinese filosofen die Michael Puett en Christine Gross-Loh in De weg aan het woord laten willen ons echter attenderen op drie mythen van de westerse mentaliteit die ons op een fundamenteler niveau dan de zorgen van alledag zelfgenoegzaam maken en houden.

Onbeperkte vrijheid  

De eerste van die mythes is het idee dat we leven in een tijd van ongekende vrijheid. Dit is tevens het idee dat we in tegenstelling tot onze voorouders in wezen vrij zijn. De traditionele wereld hebben we achter ons gelaten in deze periode en we zijn eindelijk in staat zelf te bepalen hoe we de nieuwe wereld in willen richten. Met dit idee van ongekende vrijheid hebben we onszelf losgekoppeld van de wereld. Wij beïnvloeden enkel de wereld en de wereld is niet meer van invloed op ons. Wij zijn immers in wezen vrij.

Ondertussen weten en zien we dat de wereld verandert en dat deze veranderingen ook wel eens invloed zouden kunnen hebben op ons, maar we lopen vast in de zoektocht naar een oplossing doordat we willen vasthouden aan de mythe van deze ongekende vrijheid. De Chinese filosofieën geven ruimte om deze mythe los te laten door andere ideeën over het zelf en de plaats daar- van in de wereld. Zo staat het zelf niet los van de rest van de wereld maar maakt het daar onderdeel van uit. Dit hoeft niet te betekenen dat we niet meer vrij zijn, alleen zijn we op deze manier niet ongekend vrij. Deze ideeën geven de mogelijkheid elementen van vrijheid mee te nemen zoals de mogelijkheid om te veranderen en verandering teweeg te brengen, terwijl we de mythe van ongekende vrijheid zouden kunnen laten varen en tegelijk onze plaats in het geheel weer zouden kunnen innemen.

Geen berekening maar inzicht  

De tweede mythe waar we in deze moderne tijd in geloven is de mythe dat we in staat zijn de koers van ons leven te bepalen. We leren op ons redelijk verstand te vertrouwen om zo ons geluk en onze voorspoed te verwezenlijken. Zorgvuldige berekeningen leveren hierbij resultaat op. Voor mij als masterstudente toegepaste ethiek is deze mythe zeer herken- baar. In mijn opleiding wordt me weliswaar een brede blik op mogelijk relevante waarden bijgebracht, maar altijd met het doel die ‘in te voeren’ in rationele theorieën en een ethische ‘uitkomst’ te berekenen. De Chinese filosofieën zullen nu niet zeggen dat rede en je verstand gebruiken niet van belang zijn. Het is aardig intellectueel spel, alleen breng je er geen verandering mee teweeg.

Volgens de Chinese filosofen kunnen we beter onze instincten aanscherpen, onze emoties trainen en onszelf constant ontwikkelen

Volgens de Chinese filosofieën gedragen wij ons niet werkelijk zoals we ons denken te gedragen, doordat er veel meer van invloed is op ons gedrag dan alleen onze zelfbedachte praktische beweegredenen. We hebben als mensen instincten, neigingen en emoties. Door deze constant te bedwingen en te negeren zullen we geen inzicht krijgen in waar de mogelijkheden tot verandering liggen, omdat we niet naar de oorzaken van ons handelen kijken. Volgens de Chinese filosofen kunnen we beter onze instincten aanscherpen, onze emoties trainen en onszelf constant ontwikkelen. Op deze manier kunnen we volgens hen in concrete situaties op een juiste en een moreel verantwoordelijke manier reageren. Door alle aspecten van het mens-zijn te herkennen, verfijnen en ontwikkelen kunnen we actief bijdragen aan een nieuwe, betere wereld.

Erkenning van complexiteit  

De derde mythe is dat ons ware zelf in onszelf verborgen ligt. Hier heerst het idee dat wie we werkelijk zijn los staat van de rest van de wereld en dat we het antwoord op deze vraag kunnen vinden door maar goed genoeg naar onszelf te kijken. Er zit een zekere statigheid in het idee dat het zelf een vaststaand iets is wat gevonden moet worden. Het ge- vaar zit hem in de onveranderlijkheid die daarmee wordt onderschreven. De Chinese filosofen leren ons daarentegen het zelf te zien als onderdeel van een veranderlijke wereld, waarbij ook het zelf veranderlijk is. Het draait hier om de erkenning van de complexiteit van het wezen en de constante verandering die voortkomt uit het voortdurend in contact staan met de wereld. De mogelijkheid tot verandering van het zelf die we op deze manier voor deze mythe terugkrijgen biedt nu juist de mogelijkheid om actief betere mensen te worden.

De Chinese filosofen bieden hulp bij het loslaten van deze drie mythes die wij moderne westerlingen vaak achteloos onderschrijven. Ik denk dat deze ideeën over ons zelf en onze plek in de wereld van belang zijn om ons verder te ontwikkelen tot moreel betere mensen. Gelet op de toegepaste ethiek denk ik dat de Chinese filosofieën vooral van belang zijn om de sprong naar de praktijk te maken, waar die voor ‘onze’ ethische theorieën, juist omdat de nadruk op de theorie ligt, hachelijk blijft.

Nadenken en redeneren over hoe de wereld er uit zou moeten zien en wat mensen zouden moeten doen is een prachtige bezigheid – in dit proces heb ik me in de prachtigste wereldbeelden gewaand –, maar de connectie met de werkelijke wereld ontbreekt. Deze connectie brengen de oude Chinese filosofen die De weg bevolken bij mij kunstig tot stand. Zij bieden een opening naar een andere, minder betuttelende plek voor de ethiek in onze toekomstige samenleving.

Michael Puett en Christine Gross-Loh, De weg. Ten Have, 2016.